Mulleres invisibles

Por Lola Huete Machado
Reportaxe en
"El País Semanal" - 15-02-2009

Awa, Ekra, Rachel, Jackie, Catherine... son mulleres, inmigrantes e negras. Tripla discriminación. Miles de subsaharianas percorren durante anos o camiño cara a Europa, fuxindo da pobreza ou a guerra. Como se gañan a vida e se defenden? Quen son os traficantes cos que se endebedan? E por que moitas, aínda sendo refuxiadas da ONU, acaban atrapadas nos suburbios de Marrocos ou no sur de España, soas e prostituídas? Un informe dunha organización de mulleres xuristas denuncia as súas traxedias. 'El País Semanal' segue as súas historias.

Hai persoas sabias que en poucas palabras son capaces de definir o mundo. Unha delas é Ekra A. K., de 30 anos, de Costa do Marfil. "Que facedes para poder vivir?", preguntámoslle nos seis metros cadrados nos que habita en Rabat (Marrocos). Ela mira un segundo ao redor: ás paredes, onde colgan pósteres dos seus ídolos, as hiperblancas Shakira e Avril Lavigne; á lámpada lánguida e o ventanuco atrancado no alto; ao colchón oculto con teas e os vestidos que penden do teito; á tele e as cazuelas con verdura cociñada sobre a alfombra... É todo. Non cabe máis neste espazo polo que paga 70 euros ao mes. Nin unha pinga de aire. "Prostituírme", afirma.

"Dous euros por home unha vez; 20, a noite", di esta muller redondita e agridoce cuxo camiño (tal como eles chaman á viaxe) cara a Europa iniciouse o día en que toda a súa familia foi asasinada nunha emboscada. "Aquí viven outros tres africanos, refuxiados de Congo", indica Ekra, que non ten papeis, nin asistencia, nin posibilidade de movemento. Aquí é un corredor e dous cuchitriles máis, onde un hombretón agárrache do brazo en canto apareces. "Ven, ven que che vou a ensinar", dille á xornalista arrastrándoa ao interior. Toda muller serve neste contexto só para unha cousa. Pero a visitante é morena, e con todo, branca. A cousa cambia. E o home desiste. Volvemos con Ekra. Dedícanse moitas coñecidas ao mesmo que ti? "Non sei a vida doutras. Cada unha fai o que pode para sobrevivir, para avanzar e chegar ao seu destino".

Nese destino (España) co que soña Ekra hai persoas de natureza prodixiosa. Unha delas é Happiness, veinteañera longa, nixeriana enérxica e dura, áxil de verbo, bromista, que deixou atrás familia e fillo, un país complicado e denso, e conseguiu atravesar o Estreito para chegar ata Roquetas de Mar (Almería), alí onde o mar é anécdota, e o invernadoiro, rei. Traballa e habita Happiness nun deses casaríos, outrora de labranza e retiro e hoxe abandonados nos escampados ou encaixados entre os plásticos ou os bloques de pisos do boom inmobiliario último xa desinflado. Edificacións en ruínas, ocupadas por inmigrantes sen teito e xa case servos grazas á crise económica (indícao a asociación hispanoafricana Accións Comunitarias Almerienses, ACA); casas dunha planta, con patio interior e cuartos varios con múltiples camas para poder simultanear o traballo sexual. Alí conviven as mozas ás ordes da madame, á que adoitan pagar semanalmente 50 euros. Cóntao logo Evelyn A., de Nixeria, que o sabe ben porque estivo niso e agora, xa fose e regularizada, afirma: "Nunca máis podería, a sensación de sucidade de ti mesma é tremenda".

No salón hai sempre unha tele acesa e cadeiras en círculo para os que alí se reúnen, subsaharianos -estímanse 25.000 no gueto dos sen papeis na zona- sen outras relacións sociais posibles, que van ver a telenovela nixeriana vía parabólica, a beber barato, a bailar a súa música e a por sexo: 10 euros o po, 40 a noite enteira. Agora mesmo varias mulleres permanecen sentadas á espera, balanceándose embobadas ante a pantalla e apertando contra os seus corpos envases de plástico deses en que se comercializa lavavajillas. Por que vos colocades as botellas sobre a barriga? Velaí pregunta sen intención. "Teñen auga quente. Para o frío. Queres?", ofrécennos unha. A resposta de Happiness é outra: "Para relaxarche os espasmos logo de moito follar, comprendes?".

Di un membro dunha ONG da localidade del Ejido, aquí pegado, que hai días con colas de clientes nas portas dos casaríos, e que non, que non son só africanos, que hai moito español (e si, verémolos chegar logo nos seus coches), maior e non tanto. E salvo algunha formación e asistencia médica garantida (do que se ocupan, entre outros, Médicos do Mundo na zona, con programas para persoas en situación de prostitución; só iso sería xa un soño para Ekra), non hai fórmula máxica efectiva "para sacalas de aí", din en ACA. "Teñen presións, deben mandar diñeiro ás súas familias ou pagar as débedas inmensas que contraeron no camiño". A relixiosas Oblatas de Almería, con catro séculos de experiencia na materia (elas, como as Adoratrices, saben de que falan), ofrecen pisos de acollida a algunhas e axúdanlles a romper o círculo.

Ekra e Happiness son dous exemplos dunha situación común pouco coñecida. A saber, violación sistemática de dereitos humanos só por ser muller. A ambos os dous lados da fronteira. Explotación, trata, prostitución. En todo o camiño. Diso fala un informe que se presentará en Madrid estes días, realizado entre 2005 e 2007, por un grupo de xuristas, a organización Women's Link Worldwide, formada por mulleres empeñadas na loita contra a discriminación por cuestión de xénero e no seu defensa. "Temos información frecuente das chegadas de subsaharianos en pateras ás costas españolas, da forma en que saltan o valo de Ceuta e Melilla ou da resposta das autoridades e a poboación civil... Pero existe un gran baleiro nas implicacións que supón para unha persoa iniciar o proceso migratorio, especialmente para unha muller", conta Viviana Waisman, a directora.

A idea naceu cando documentaban en 2005 na fronteira de Ceuta situacións de violencia: "Chamounos a atención que se falase sempre de homes. E onde están elas?, preguntámonos. E elas estaban aí mesmo, nos bosques, ocultas. Ata para falarlles había que pedirlles a palabra a eles. Ao final puidemos achegarnos, comunicarnos; máis coas francófonas que coas anglófonas; as nixerianas son complicadas, moi vulnerables...". Visibilizar o invisible foi o obxectivo. Alí había embarazadas, feridas, explotadas, devastadas (ver www.womenslinkworldwide.org). Moito que contar. Moitas historias. Todas grandes.

As das refuxiadas, por exemplo: Victorine, Marie, Catherine, Rachel..., cuxo viaxe terminouse en Rabat. Esta última, de Costa do Marfil, 1970, saíu en 2002 do seu país, onde era asistente veterinaria, deixando desaparecidos a catro dos seis fillos que pariu e dos que non ten noticia: "Coa guerra se desintegraron poboacións enteiras". Os pequenos Jonathan e David revolotean agora na súa casa actual, marroquí, das de patio fresco e azulexos fermosos. Os donos viven arriba; os inmigrantes (nove en total, a maioría de Congo), hacinados abaixo. Mostra Rachel o seu carné de refuxiada expedido por ACNUR e déixanos fotografalo. "Antes dábannos 74 euros para vivenda; agora terminouse. Non queren reinstalarnos, non dan máis cartóns". Rachel espera e gáñase a vida vendendo na rúa cos dous nenos ás costas. Tamén Catherine D. (Costa do Marfil, 1963) é refuxiada. Vive en Casabranca, no barrio do Oulfa, con nove compatriotas (tres con estatuto; o resto, solicitantes de asilo), nunha habitación pola que pagan 160 euros e puideron alugar cunha carta de residencia doutro que lles custou a fortuna de 300. Catherine saíu do seu país en 2002 e aquí está, esperando: un traballo, que alguén faga algo, que a trasladen a outro lugar con futuro.

En decembro de 2008 había en Marrocos case 800 refuxiados e 346 solicitantes de asilo. E ACNUR ten acordo de sede neste país só desde 2007. "O reasentamiento facémolo a pequena escala, para evitar o efecto chamada e porque desexamos que Marrocos asuma aos poucos a súa responsabilidade en materia de asilo e refuxio", din. Aseguran que hai avances: "Desde fai un par de anos baixaron as expulsións". A falta de recoñecemento oficial do estatuto impide, con todo, que os refuxiados teñan acceso ao mercado laboral, á asistencia médica e educativa. ACNUR, que non dá abasto, xestiona caso a caso a través de organizacións marroquís como a Fundación Oriente-Occidente (FOO) e a Organización Panafricana de Loita contra a Sida (OPAL).

"Regresar ao meu país? É imposible, son do centro, zona rebelde. Onde iría? E como? Estamos perdidos en terra de ninguén", segue Catherine. Ao seu lado aparece Kouassi E. A., recentemente chegada, abatida. A formular a pregunta habitual da que se dedica, chora. "Só fago que darlle voltas á cabeza". Tres das mulleres fixeron o camiño xuntas. "Pagas 450 euros polo paquete completo e cruzas a Marrocos cos comerciantes do Sur. Que como é a vida en Senegal, por exemplo? Algo mellor, sen traballo, pero con dignidade; alí es persoa; aquí non; aquí sufrimos agresións na rúa, e se vas a un hospital non che tocan, fanche enseguida o test da sida, para eles a nosa pel está contaminada".

"Horror sobre o horror", dirá logo Javier de Lucas, presidente da Comisión Española de Axuda ao refuxiado (CEAR), ao referirse á situación das miles de subsaharianas atrapadas en Marrocos ou en Libia, convertidos ambos os países xa en fronteira de control da UE (externalización, chámano uns; cérberos, outros). Explican en CEAR o contexto migratorio xeneral: "Desde un punto de vista político, as fronteiras europeas estanse trasladando cara ao Sur (norte de África) e o Leste (Ucraína, Moldavia...). Isto estase facendo de forma sutil, a través de acordos de cooperación; os Gobernos occidentais ofrecen grandes cantidades de diñeiro da cooperación para que os fronteirizos xestionen os fluxos migratorios. O problema é que estes non saben xestionalos, os policías non teñen formación (expulsan sistematicamente cara a Alxeria e sen examinar a persoas susceptibles de asilo) e cometen graves abusos de dereitos humanos".

Opina De Lucas que, ademais, as nosas propias reformas da lei de estranxeiría e refuxio non permiten ser optimista: "O Goberno español non está á altura en inmigración, e o asilo vaise a homogeneizar á baixa coa UE; a nova lei é un paso atrás, aínda que teña aspectos positivos como a cota de reasentamiento; ademais, a crise económica servirá de coartada para os recortes con vistas á opinión publica", segue De Lucas. E dá un dato ilustrativo: España concedeu asilo a ¡151 persoas! en 2008. "Incrible, coa que está caendo polo mundo". Na ONG Camiñando Fronteiras (CF), en Tánxer, matizan: "O paradoxo é que a externalización controla con métodos expeditivos a migración dos máis pobres, pero á vez produce un efecto de reforzamento das redes de trata con fins de explotación. E esta afecta sobre todo a mulleres e nenos...".

Ekra é capaz de verbalizar a súa situación. Happiness, de ironizar sobre ela. Rachel ou Catherine, de denunciala. Outras subsaharianas calan. Porque non saberían por onde empezar; porque non queren ser vistas sempre como vítimas ("Ódiano, de feito; fan sempre todo o posible por manterse enteiras, vivir o que lles toca con dignidade", din en CF) ou porque prefiren deixar que sobreentiendas. Ekra, por exemplo, é coqueta, uñas pintadas, corte de cabelo hipermoderno: "É unha perruca". E quítalla sen máis para mostrar o seu pelo real, curto, ao mozo. Un estilo que lle axudou a pasar inadvertida cando foi necesario. No camiño, di, ser menos muller é máis seguro.

Jackie S., cristiá, de Bundulu, RDC, estaría de acordo. Ten 18 anos, dúas nenas, Tracy e Kelsey, un rostro bellísimo e triste, e a súa vida sería máis fácil de nacer home. "Obrigáronme a casarme cun home maior cando o meu pai morreu". O seu marido maltratouna ata a saciedade (ensina as marcas polo rostro, o peito...). "Non podía durmir con el, non podía... Quería un fillo cada ano, un tras outro". E así. Fuxiu cando a súa pequena tiña dúas semanas. Ela cruzou Centroáfrica, Chad, Alxeria, Malí... Un amigo comerciante acompañouna. E desapareceu logo. "Sucédelles a todas, os maridos do camiño sérvense delas, e cando quedan detidas nun punto, eles márchanse a intentar cruzar; é mellor intentalo sos".

Abandonadas á súa sorte e con fillos, as africanas, di Jorge Martín, coordinador de Médicos Sen Fronteiras en Marrocos, son dobremente vulnerables: "Nós atendemos casos de vítimas de agresións por parte de forzas de seguridade, doutros inmigrantes ou de delincuentes comúns... os abusos sexuais son constantes".

A Women's Link Worldwide interesáballe saber iso, os detalles dunha travesía extrema, entre 2.000 e 6.000 quilómetros de distancia e dous anos de tempo medio. Por que as subsaharianas deciden abandonar os seus países, con quen viaxan, como percorren durante anos tales distancias, relaciónanse cos homes e as redes de trata ou se gañan a vida; como xestionan o da súa condición feminina (sexo, preservativos, regra, embarazos, fillos, sida, enfermidades...); que soñaban antes e soñan agora; como senten as que non o lograron e conseguen manterse cordas.

En 130 entrevistas realizadas in situ en Marrocos e España (para ver diferenzas) preguntáronlles desde os datos básicos (idade, orixe, etnia, relixión) ata os motivos para realizar a viaxe. "Pobreza, matrimonios temperáns, guerra, violencia", foi a resposta. Tempo de duración: dous, tres anos de media, a pé ou en camión. Guerras vividas: frecuentes. Familiares inmigrantes: a miúdo, e axúdanlles a pagar a viaxe á rede. Axudas recibidas: adoitan unirse aos chamados maridos do camiño, o que significa protección ante outros a cambio de facer de esposa. Outras veces son protexidas de sponssors ou traficantes cos que adquiren débedas que deben pagar ao chegar a Europa. Medios para buscarse a vida: mendigar ou prostituírse. Se son refuxiadas ou pediron asilo; se foron expulsadas ou deportadas, por onde cruzaron e como a España... Se teñen ou tiveron parellas, fillos, métodos anticonceptivos, abortos... E se sufriron violencia ou abusos: a maioría di que si, onde máis, en Alxeria e por policías. O que estas mulleres contan e inclúe o informe no apartado Saúde sexual e reprodutiva non ten resumo posible. Bastan exemplos:

-"Non se cantas veces abortei, danme cousas para perder o bebé e me drogo para soportar a dor".

-"Posche condóns algunhas veces, cando os homes queren e cando chos dan as organizacións".

-"En Marrocos, abortar non é nada fácil, co cal recorres ao Cytotek (un abortivo), e moitas non saben o risco que supón para a vida se non o fas a tempo, e tómano moitísimo, sobre todo as nixerianas, que son obrigadas polos seus patróns porque elas non deciden".

-"fun violada na fronteira alxerina tres veces: por marroquís e nixerianos".

-"Na comisaría de Nador ofrecín deitarme cun militar para que non me expulsase á fronteira con Alxeria. Estaba nunha cela pequeniña e o militar díxome que me duchase diante del, e fíxeno e baixouse o pantalón e me folló diante do meu bebé. Despois chamou aos seus compañeiros e fixérono todos, todos".

E así sucesivamente. "As conclusións do informe sobre estas mulleres resúmense nunha: violacións e violacións de todo o violable", din en Women's Link.

Agora, o campo e os suburbios urbanos marroquís son parada final para moitas. E o que aquí sucede advírteno moitas ONG desde fai anos. "Nun país de tránsito, a integración non é posible de momento", explican en Cf. Dino outras como SOS Racismo, Médicos do Mundo, ou as marroquís como a antirracista Gadem (impresionante o seu informe de xuño 2007 titulado A cacería do inmigrante nas fronteiras do sur de Europa), a sanitaria Asociación de loita contra a sida (ALCS) ou AFVIC. Ou ata do Departamento de Estado norteamericano, no seu informe anual Traficking in person 2008. "O Goberno de Marrocos non asiches aos inmigrantes e refuxiados". Non hai intención política clara, non se respectan dereitos humanos básicos nin acordos internacionais, a pesar de ter asinada a Convención de Xenebra, que obriga a non pór en perigo a integridade dunha persoa e impide expulsar aos refuxiados. E o país carece de condicións sanitarias, educativas ou organización de acollida; non posúe lexislación adecuada porque anda loitando coa súa propia pobreza.

Polas rúas de calquera lugar de Marrocos que non sexa turístico apréciase: este non é lugar de destino, como non o era a España dos sesenta. Con FOO visitamos unha das súas sedes educativas no barrio de Sidi Moumen, en Casabranca. Alí atópase o máis pequeno dos chamados bidonville, barrios de chabolas: un absoluto vertedoiro habitado por 20.000 persoas e outros tantos animais. "Zonas tan degradadas que están xa baixo un gran proxecto de desenvolvemento nacional e contan co apoio persoal ata do Rei", din os de FOO.

MSF calcula en 5.500 os subsaharianos (outros en 7.000, moitos escondidos), entre Rabat, Casabranca e Tánxer. "É poboación móbil, pero o número é estable entre saídas e chegadas; e cada vez hai máis mulleres e máis novas". En Tánxer, por exemplo, chegaron grupos de adolescentes nixerianas nos últimos días. "A maioría, preñadas", dinnos alí. Pero os inmigrantes nestas cidades empezan a ser vistos pola poboación, asegura Martín. "Existen. Porque antes de 2001 nin existían". MSF atende aquí aos subsaharianos desde 2003 en catro eixos: saúde sexual e reprodutiva, epidemias como sida ou tuberculoses, violencia e asistencia de urxencia. "E non todos entenden a nosa dedicación. Velaquí razóns: os inmigrantes son máis vulnerables, están desasistidos, en situación administrativa irregular, máis expostos, sen redes sociais de protección. Os nacionais dun país contan cun Estado, unha rede social, unha familia; eles non; eles, só as ONG".

Insiste Martín en que non intentan de ningún modo substituír ao ministerio de saúde na súa tarefa. De feito, sen el, nada é posible: "Queremos axudar; buscar acordos con centros de saúde primaria que permitan a asistencia directa ao inmigrante, sen que este deba acudir acompañado dun membro de ONG para ser atendido. Traballar en rede é bo para todos. E hai moitos médicos xa en disposición de colaborar, isto tamén mellorou. Hai boa vontade, falta sensibilización e lexislación". É máis: "O fenómeno non vai desaparecer, nin sequera coa crise económica no mundo desenvolvido. Os africanos seguirán achegándose a Europa vía Marrocos ou Libia, por onde sexa. E a política que practica España de contención de fronteiras ten consecuencias terribles: a peor é que reduce a dignidade destas persoas ao cero absoluto".

A Jackie, en Rabat, véselle superada coas súas dúas criaturas; día e noite encerradas nun cuarto onde apiñan as súas poucas pertenzas. "Moitos menores nesta situación acaban desaparecendo; non os poden atender, danos, véndenos. Houbo un tempo en que a Garda Civil era máis permisiva na fronteira se ías con neno en brazos, así que moitas deixábanllos a pasadores para que acabasen no sistema de acollida en España". CF ocúpase de 15 destas mulleres, soas, con fillos, abandonadas xa pola rede e con risco de estigmatización por "ser muller e estar soa": "Aquí significa ser prostituta". A Jackie atopárona os de CF mendigando coas súas fillas no mercado. "Asistímola para pagar a casa; ter un teito é fundamental para afastalas da rúa e de trátaa, pero atopalo é complicado, ninguén quere asinar nada. Intentamos escolarizar aos nenos, só é posible en centros privados. A vida social é fundamental para eles".

Ao contrario que outras, Jackie asegura, e vese, ter unha relación cordial coa familia marroquí que lle aluga a casa: axúdana coa comida. A roupa das nenas, hoxe vestidas de domingo, con abrigos estilo británico total, regálanlla na igrexa evanxelista do pastor David Brown, un nome que repiten moito as subsaharianas en Rabat e Casabranca. Igual que repiten o de Cáritas, o de MSF, o das franciscanas de Casabranca ("Logo das deportaciones ao deserto en 2005, volvemos a vista e alí estaban estas mulleres completamente perdidas á súa sorte, decidimos asistilas", din), ou o de Paula (das irmás de Calcuta): "Vén de cando en vez e fai o que pode". Sen militantes, relixiosas e ONG, moitos africanos tolearían. Elas chámano "perder a cobertura". "Saen dos seus países máis ou menos ben e deterióranse no camiño, física e psicoloxicamente". E sucede moito.

Awa K., 25 anos, dous fillos (Ismael, de tres anos; Beyoncé, de un), nacidos nun hospital, pero sen que conste: vir ao mundo neste territorio non significa nada, nin dá ningún dereito se non podes pagar o certificado de nacemento. "Tes sorte se cho consegue unha ONG, pois, por exemplo, vacinarlles non é posible sen el". Awa, delgadísima, vestida con vaqueiros e camiseta interior de encaixes, xoga cos seus retoños, alleos a todo, e conta que vive desde fai un lustro aquí e a súa situación é desoladora: pide polas rúas, colle o que atopa, busca quen lle dea algo polo que queira que sexa que ela teña ou ofreza. A súa mirada é aceirada, tremenda, ferida. "O pai das nenas abandonounos". A súa habitación non está ordenada nin limpa como a de Jackie, non hai nada, nin roupa, nin comida, nin sequera a eterna televisión que distrae, que xace a pezas no chan. No cuarto de á beira dormitan os gatos entre restos de comida putrefacta e trastes. Non quere falar do seu pasado, só mirar adiante: "Algún día poderei saír de aquí, é igual que me digas que alén quizá non sexa fácil. Nada pode ser peor que o xa vivido".

Quizá por iso, os que conseguen diñeiro intentan unha e outra vez cruzar a España. E as noticias do outro lado gotean neste: pateras que chegan con mortos, saltos aos valos, afogados, disparados, redadas, controis, deportaciones... Historias cotiás nas que participan ou o farán moitas como Ekra, Awa, Jackie, Rachel, os seus fillos ou amigos. "Polo menos 28 persoas morreron nas costas de Alhucemas ao intentar chegar ata España. Segundo os sobreviventes, o accidente debeuse a unha intervención violenta da mariña marroquí... Nela viaxaban mulleres embarazadas, catro bebés, refuxiados e demandantes de asilo, todos subsaharianos... Os catro bebés morreron na auga".

Era abril de 2008. Un dos pequenos era Feber, cinco anos; nena nacida por amor. Afogouse diante do seu pai e agarrada á súa nai, Precious, nixeriana, que intentou saír da rede de trata. "Foi horroroso. Párasche en Malí e comeza o que será a túa vida en Europa. Tesche que follar a todos os que queira o contacto, o connection man, e, claro, non hai preservativos, nada que poida protexerche, só enfermidades", contaba.

Ela foi unha das 130 mulleres participantes neste estudo.
___________________________________

Consulta o informe da organización Women's Link Worldwide
___________________________________

Enlace co artigo orixinal en "El País Semanal"
____________________________