Progresismo e memoria

Por Ariel Xerez e Emilio Silva [*]
24.02.2009

Juan Alberto Belloch non ten reparos en lanzar un bochornoso crossover de imaxinarios ideolóxicos e culturais para pescar en caladoiros conservadores e postularse ao Goberno de Aragón. Utilizando a Lei da Memoria Histórica, expón cambiar o nome dunha rúa cun dos xenerais encargados de atacar Catalunya na Guerra Civil -o xeneral Sueiro- polo do fundador do Opus Dei, José María Escrivá, un dos responsables de controlar as almas e as mentes durante boa parte do franquismo (por algo recibe do ditador a Gran Cruz en 1960 e 1964). Para promover a patria moza, o ex xuíz chega a equiparar a súa popularidade universal coa de Luís Buñuel e a chamar sectarios aos críticos do seu partido, expresando sen andrómenas que "a un home non se lle pon por consenso unha rúa, senón por méritos, e un santo ten méritos, nada menos que iso, ser santo". Boa parte do rueiro é exemplo de falta de conciencia de como os marcos simbólicos e discursivos constrúen realidade política e histórica todos os días.

Sen dúbida é difícil pensar que pode ser a cultura progresista no complicado e mediático mundo que nos tocou vivir. Ante os múltiples movementos que acompañan unha crise de dimensións civilizatorias, as esquerdas están desorientadas e desarmadas en todo o mundo, sen unha axenda complexa de transformación. Pero en poucos sitios existe tan pouca conciencia estratéxica do que se xogan no ámbito cultural como nas disputas de memorias, onde se están librando loitas pola hexemonía ideolóxica moito máis complexas que os maniqueos manifestos de intelectuais e artistas ao uso.

Os "pragmáticos" pactos da transición ben puideron ser necesarios dada a correlación de forzas desa delicada conxuntura e ademais posibilitaron a modernización social e económica que fixo que a España non a recoñecese "nin a nai que a pariu". Pero, pasadas tres décadas, cabe preguntarse se as forzas progresistas quedámonos presas tanto deses pactos como do discurso propagandístico co que se vendeu ao mundo nosa exemplar transición. Respecto dos pactos teremos que seguir dicindo que son pesados e que o seu gravitación segue limitando as dinámicas emancipadoras. No campo político, un sistema electoral que descompensa o cleavaxe esquerdas/dereita "a única unificada de toda Europa, sen ultradereita, pero que nos fai -comulgar- con ministros autoproclamados de centro cando pertencen a seitas como os Lexionarios de Cristo ou o Opus Dei" garante aos conservadores un importante poder de veto político. No social, un modelo económico planificado pola banca e o empresariado forxados no franquismo desenvolven un aparello produtivo dominado por unha construción altamente especulativa, xerando o "benestar insuficiente" e a "democracia incompleta" que un dos nosos socialdemócratas coherentes, Viçenc Navarro, non dubida en relacionar cos problemas de memoria.

Pensamos como esa propaganda da transición pactada servía para non pensar nas consecuencias do "pacto de esquecemento"? Aínda que posiblemente era necesario "aparcar" un tema incómodo por unha cuestión de tempos políticos, claramente non era necesario na esfera pública negalo como viñeron facendo durante tanto tempo a inmensa maioría de políticos, xornalistas e académicos. Son moitos os representantes da xeración do 68 que ultimamente coincidiron cos argumentos dos revisionistas, aceptando o remozamiento das teses franquistas (equiparación das responsabilidades, as violencias e as vítimas) e lanzando advertencias por pór en perigo o pactado por "todos", remover o pasado e espertar un secular odio fraticida.

Isto é unha mostra do fabuloso éxito das políticas de memoria do franquismo e do absoluto fracaso das postas en marcha pola democracia, que tentou bloquear a memoria e, cando a xeración dos netos recupéraa, xoga a saturala e confundila. Pode ser aínda por medo a dificultade de abrir un debate digno de tal nome e non empezar a tramitar a institucionalización dun trauma colectivo?

Se non se pode falar tras tres décadas de constitución democrática dunha guerra de fai 70 anos, algo falla na nosa ejemplaridad, máis aló de que os analistas mainstream salienten a nosa tendencial "normalización" nos estudos que nos comparan coa nosa contorna europea. O interese mostrado polo xornalismo internacional sobre o particular fai evidente que no "estranxeiro" consideran que estas preguntas teñen sentido "democrático" e están sen contestar na sociedade española. E o "morbo" informativo non só é porque Franco fose do bando de Hitler e Mussolini, senón porque hai certa conciencia de que a loita antifascista española e o exilio republicano constituíron un importante vector na globalización da cultura e o pensamento progresistas.

Ante dirixentes socialistas que reclaman homenaxes para integristas católicas en sede parlamentaria, ou que perden as formas democráticas en cazarías elitistas de evocación retrograda, parece necesaria a reconstrución de imaxinarios e debates cidadáns con preguntas pendentes como: que significa en termos de pensamento crítico ter tres xeracións socializadas baixo o franquismo? Como a cultura autoritaria pesa en representación simbólica do democrático e o público, campo clave para balizar potencialidade da participación e crítica democráticas? Que conciencia histórica de cidadanía pode haber coa negación da República e dos seus defensores antifranquistas? Que significa na nosa subxetividad colectiva o non recoñecer a dor destas vítimas? As dificultades da identidade nacional española "bandeiras contestadas, himno sen letra, encaixe autonómico" non teñen nada que ver con todo isto?

[*]
Ariel Jerez é Profesor de Ciencia Política da Universidade Complutense de Madrid
Emilio Silva, Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica

Fonte: Público
_______________