A (contra) reforma das pensións, ... por José María Zufiaur

A (contra) reforma das pensións
Por José María Zufiaur [*]

Da contrarreforma das pensións que pretende sacar adiante o Goberno quero destacar cinco das súas características:

* Unicamente enfócase desde o lado do recorte dos gastos, nunca mediante medidas que aumenten os ingresos, nin sequera respectando os compromisos adquiridos polo Goberno sobre financiamento dos complementos de mínimos mediante achegas do Estado;
* non está fundamentada en datos que sexan públicos e que, xa que logo, póidanse debater publicamente;
* non achega previsións de como van afectar as reformas que se queren facer á contía das pensións futuras;
* non contempla as variadas situacións da poboación que inciden na equidad do sistema de pensións: diferenzas de esperanza de vida, tipos de traballo, incidencia sobre as carreiras de pensión dos traballos precarios ou da discontinuidad laboral de moitas mulleres debido a responsabilidades extra-laborais, etc.;
* preténdese adoptar mediante un procedemento sumario (antes de final de ano) o que supón impedir un debate real sobre un dos alicerces esenciais do noso modelo social.

Neste artigo abordarei materias que o Goberno ? e todos os actores implicados ? deberían de ter en conta á hora de debater sobre o futuro do noso sistema de pensións e que, con todo, o seu proxecto de contrarreforma non expón. Comezo con dous delas.

A primeira ten que ver co esforzo para lograr que aumente a taxa de emprego dos traballadores maiores de 55 anos. Se devandita taxa aumentase, poñamos por caso en 15 ou 20 puntos, os ingresos da seguridade social incrementaríanse nunha proporción significativa e os gastos da mesma reduciríanse de igual xeito. Algúns recoñecidos expertos sinalaron que conseguir que os traballadores prolongasen dous anos máis a súa vida activa real (a media efectiva de xubilación é, no noso país, de 63 anos e dez meses, unha das máis altas de Europa) ata alcanzar a xubilación á idade establecida para ter dereito á pensión completa, 65 anos, sería moito máis efectivo para o sostemento do sistema de pensións que atrasar dous anos ? de 65 a 67 ? a idade de xubilación.

A experiencia finlandesa

A experiencia finlandesa achega datos moi esclarecedores respecto diso. Finlandia é un dos países da UE máis afectados polo desequilibrio demográfico. Segundo as previsións da Comisión Europea, nos próximos vinte anos este país nórdico alcanzará a taxa máis elevada de persoas maiores da UE.

Baixo o lema ?a experiencia é un patrimonio nacional?, Finlandia logrou que a taxa de emprego dos traballadores con idades entre 55 e 64 anos pase do 34%, en 1995, ao 55,5% en 2009.

A clave de tales resultados resúmese en 7 medidas:

En primeiro lugar, no canto de aumentar obrigatoriamente a idade de xubilación, optar pola flexibilidade voluntaria, permitindo aos activos xubilarse entre os 63 e os 68 anos, aínda que é posible xubilarse anticipadamente a partir dos 62 anos de idade.

Segundo, primar a prolongación voluntaria da idade de xubilación: os que traballan ata os 68 anos ven mellorada nun 23% a súa pensión, en comparación cos que se xubilan aos 63 anos.

Terceiro, endurecer os requisitos para as prexubilacións.

Cuarto, establecer programas de formación dirixidos a dirixentes empresariais, coa finalidade de facerlles comprender a necesidade de cambiar de actitude respecto ao envellecemento dos traballadores: un empresario da construción afirmou que grazas a tal cambio de óptica a idade media de xubilación na súa empresa pasou de 58,5 a 62 anos, sen que a produtividade resentiuse, á vez que as baixas por enfermidade reducíronse á metade.

En quinto lugar, os finlandeses centraron o seu esforzo en mellorar as competencias dos traballadores de máis idade e redefinir e adaptar os seus postos de traballo.

Sexto, bombardearon aos medios de comunicación con datos de todo tipo ao longo de varios anos para convencerlles do acertado de tal estratexia.

En fin, a clave do método finlandés foi apostar pola mellora do ambiente e das condicións de traballo. Consideran que esa é a clave para que os traballadores poidan e queiran prolongar a súa vida laboral. De feito, a seguinte fase do programa consiste en apostar polo benestar no traballo ao longo de toda a vida laboral e non só, como na primeira fase, nos últimos anos de vida activa. Para ese efecto, Finlandia elaborou un ?índice de capacidade profesional? que recolle, ao mesmo tempo, a saúde física, o desenvolvemento de competencias profesionais e as nocións de comunidade profesional e de ambiente de traballo. Un índice absolutamente novo no campo das condicións de traballo.

Os límites do traballo

Complementaria da experiencia finlandesa é a conclusión da moi prestigiada revista médica Lancet. No seu número de decembro de 2008 publicou un artigo, ?Inequalities in healthy life years in the 25 countries of the European Union in 2005? (Vol. 372, nº 9656)), no que se sostén que máis determinante que a esperanza de vida no nacemento é, para o debate sobre as pensións, a esperanza de vida sen limitación física ou mental mediana ou forte aos 50 anos. É dicir, de cantos anos de vida sen limitacións importantes vai dispor un traballador a partir dos cincuenta anos. No conxunto de Europa, tal perspectiva sitúase por baixo dos 20 anos. Dito doutra forma, os traballadores, en media, estarán limitados para o traballo antes de cumprir 70 anos.

Para os autores da revista científica mencionada, esta variable demográfica é esencial para valorar a equidad das reformas de pensións. Na medida en que a idade para acceder a unha pensión completa sitúese máis próxima ao límite fisiológico actual, maior risco existe de afectar a unha parte da poboación que atopará grandes problemas para poder seguir traballando ata a xubilación. Tamén por razoamentos médicos, en suma, pódese chegar á conclusión de que as reformas que se queren levar a efecto poden desembocar en parados máis vellos en lugar de en pensionistas máis vellos.

Por outra vía, o medicamento chega á mesma conclusión que os responsables políticos finlandeses. Atrasar obrigatoriamente a idade de xubilación non pode ser eficaz se non se mellora o estado de saúde dos maiores de 50 anos. O que, sen dúbida, pasa polos avances no medicamento, pero tamén por unha profunda mellora das condicións de traballo e un cambio nas políticas de recursos humanos. Cambios que, insístese, teñen que empezar a aplicarse desde o inicio da vida laboral e non a partir de cumprir a cincuentena.

A muller

Unha segunda materia que ten moito que ver co futuro da pensións é a que afecta á continuidade da vida laboral das mulleres. Un dos maiores especialistas europeos en protección social, Gösta Esping-Andersen, afirmou recentemente (ver ao final, en documentos relacionados: Un novo equilibrio de benestar) que a primeira medida para asegurar as pensións debería de consistir en crear garderías. É dicir, facer posible que as mulleres completen unha carreira laboral equivalente á dos homes. Actualmente, as pensións das mulleres que traballan son, en xeral, inferiores nun 40% ás dos homes. Esping-Andersen demostrou matematicamente que os ingresos para o Estado dunha muller con dous fillos que se mantén no emprego, salvo durante o permiso de maternidade, grazas ás axudas do Estado (en garderías e escolas maternais) son superiores aos gastos que estes apoios ocasionan. Desta forma, a continuidade das carreiras profesionais das mulleres contribúe á sustentabilidade do sistema de pensións. De feito, mentres que en Suecia continúan traballando o 66,7% das mulleres con idades comprendidas entre 55 e 64 anos, só un 36,6% fano en Francia, un 32,3% en España e un 25,4%% en Italia. Iso non depende soamente de ter alternativas á atención de persoas dependentes senón tamén do acceso ao emprego e da taxa de ocupación das mulleres. Pero ambas as cuestións son esenciais para asegurar o futuro da seguridade social con boas pensións.

Contemplaranse estas cuestións na contrarreforma laboral que prepara o Goberno?

O pacto intergeneracional

Os sistemas públicos de pensións de repartición (así chamados porque se basean na solidariedade colectiva e non na capitalización individual) forman parte do contrato social dos países europeos. Son a expresión do grao de solidariedade de cada sociedade e baséanse nun pacto intergeneracional: os que están traballando, no máis amplo sentido, fanse cargo dos que traballaron anteriormente. Dito doutro xeito, os mozos de hoxe son os que van pagar, coas súas cotizacións, é dicir, co seu salario diferido, as pensións dos vellos de mañá.

Para que tal pacto intergeneracional funcione, é esencial que os cidadáns teñan confianza no futuro do sistema de pensións. E que calquera reforma que se expoña conte co máis amplo debate e un gran consenso social.

Non é, xa que logo, estraño que os máis interesados en crear alarma sobre o futuro das pensións sexan as entidades financeiras, que teñen un gran interese no debilitamiento (e, se fose posible, na eliminación) do sistema público de repartición para, deste xeito, incrementar o espazo dos fondos privados de pensións. Estas entidades son quen financian reiteradamente estudos para tratar de ?demostrar? a inexorable quebra do sistema. Estudos prospectivos que nunca acertan. Se as súas predicións fosen acertadas, o noso sistema público de pensións xa crebaría en varias ocasións ao longo dos últimos quince anos. De momento, con todo, segue con superávit. Mentres tanto, os fondos privados coñeceron nos últimos anos, como consecuencia da crise, perdas de preto dun 30% no conxunto da OCDE.

A tales propagadores dos perigos que axexan ás pensións públicas e silenciadores do desastre que sofren as privadas ? sempre disfrazados de expertos imparciais defensores do futuro das pensións ? non lles gusta nin o debate nin o consenso sobre o futuro das nosas pensións. Defenden que as medidas sexan decididas por un grupo restrinxido de expertos (case sempre, directa ou indirectamente, subvencionados polas entidades financeiras), desconfían das decisións políticas (sempre, segundo eles, contaminadas pola opinión pública e as eleccións) e non lles gustan tampouco os consensos sobre a materia. Como mostra, dous botóns. Recentemente, os economistas de FEDEA (Fundación de Estudos de Economía Aplicada, financiada, no seu maior parte, polos grandes bancos e outras entidades financeiras) reclamaba que a reforma das pensións fose unha decisión técnica e non política. E o anterior Xefe da Oficina Económica do Goberno e actual Presidente de SEOPAN, a patronal da construción, David Taguas, demandaba que as pensións, e desde logo a súa, non fose obxecto de ningún consenso fose do ámbito parlamentario. Como se recordará, en 2006 nun difundido artigo de revístaa Panorama Social de FUNCAS, este viña propor a introdución progresiva dentro do sistema de pensións dun tramo de capitalización individual e xestión privada.

A participación sindical

Tales manifestacións contrarias ao acordo cos sindicatos non só atentan contra a máis elemental prudencia política, senón que ignoran tamén que a nosa Constitución e algunhas normas internacionais sobre seguridade social, ratificadas por España, contemplan a participación sindical naquelas cuestións que afecten á calidade de vida ou ao benestar xeral.

Outra característica deste tipo de probos ?defensores? das nosas futuras pensións é que non aplican para eles o que esixen para os demais. Así, o ditador Pinochet cando acabou en Chile co sistema público de pensións e implantou o sistema de capitalización (que deveu nun desastre monumental) gardouse moi ben de non aplicalo aos militares, quen continuaron co seu anterior sistema de repartición. Á súa vez, o Sr. Goirigolzarri, ex Conselleiro Delegado do BBV ? entidade que se distinguiu pola realización de estudos prospectivos para tratar de demostrar a inminente quebra do sistema público español de pensións ? abandonou o seu cargo cunha pensión diaria de 9.000 euros, 3 millóns ao ano. Unha pensión calculada non sobre toda a súa vida laboral, nin sequera sobre as súas vinte últimos anos de traballo, senón sobre o seu salario dos dous últimos anos. Máis prosaico, pero igualmente contraditorio co que dita aos demais, é o que fai o Fondo Monetario Internacional cos seus funcionarios: poden retirarse aos 25 anos de traballo cobrando pensións duns 160.000 euros anuais, a totalidade dos seus últimos salarios en activo (Navarro, Sistema dixital, 2010).

Pero se ese é o ?modus operandi? dos interesados no debilitamiento das pensións públicas, unha actitude moi distinta debería adoptar o Goberno da nación. Unha actitude de explicación fundamentada. Unha actitude de procura de consenso. Unha actitude de abordar a reforma das pensións en toda a súa complexidade. De momento, o noso Goberno non adoptou ningunha das tres.



Outras tres cuestións

Seguindo co método que iniciei, pretendo expor outras tres cuestións que deberían, á miña entender, formar parte do debate sobre o futuro das pensións.

* En primeiro lugar, é imprescindible que o Goberno explicite e fundamente a súa proposta. E sométaa ao debate público e á negociación coas forzas políticas e cos interlocutores sociais. En Francia, a oposición socialista demandou que a reforma das pensións realícese por consenso ou que, na súa falta, tal materia forme parte dos programas dos partidos nas próximas eleccións xerais.

Fundamentar a súa proposta debería de supor, como mínimo, establecer escenarios non trucados que expliquen os factores de risco do sistema de pensións: a maior parte dos estudos prospectivos das pensións minusvaloran algunhas variables: o emprego non crece en trinta anos, o crecemento do PIB e do PIB per cápita non supera o 1% de media anual en varias décadas, a natalidade permanece invariable de aquí ao ano 2050, etc. Así mesmo, implicaría cuantificar (como fixo o goberno francés) o aforro de cada unha das medidas que se propón. E argumentar por que non se recorre, no seu caso, a outras formas alternativas de financiamento.

Tamén tería que explicitar a perda que as medidas que pretende adoptar supón para as futuras pensións. Segundo un estudo de outubro de 2010 ? Díaz-Giménez e Díaz-Saavedra: ?The Government?s Proposal for the Spanish Pension System: A Quantitative Analisys? ? aumentar cinco anos o cálculo da base reguladora reduciría a pensión media de xubilación un 6%. Se a iso engádese a ampliación da idade de xubilación a 67 anos, a redución da pensión media sería do 10%; e se á ampliación da idade de xubilación sumáseselle un cálculo da base reguladora non de vinte anos senón a toda a vida laboral, a pensión media de xubilación rebaixaríase nun 26,4%.

É ilustrativo, neste último suposto, a explicación que proporciona o estudo sobre as razóns que inciden nesa caída da pensión media en máis do 26%: 1) porque as rendas salariais son menores a idades máis temperás; 2) porque ao atrasar a idade de xubilación a renda salarial tamén diminúe a idades máis avanzadas, dado que os traballadores reducen a súa oferta de traballo nesas idades; 3) porque o atrasar a idade de xubilación fai que máis persoas se xubilen anticipadamente e, polo tanto, máis persoas sofren penalización por facelo.

* En segundo lugar, como sostén o sociólogo francés Robert Castel, á hora de realizar unha reforma xusta e equitativa do sistema de pensións, tan importante como a ampliación da esperanza de vida é ter en conta os extraordinarios cambios producidos no universo dos traballadores.

Produciuse, en efecto, unha auténtica explosión entre os asalariados. O mundo dos traballadores diversificouse de xeito nunca coñecido no pasado. Un mundo no que seguen existindo actividades penosas propias da primeira metade do século XX. Ás que actualmente se engaden outras que producen tensións e novas enfermidades profesionais. E ata, de forma crecente, suicidios e mortes debidas ao traballo.

Pero tamén existen actividades laborais, a todas as escalas do universo asalariado, gratificantes. De tal xeito que uns traballadores necesitan, por exemplo, xubilarse aos 55 anos e outros poden e desexan seguir traballando ata os 70 ou máis anos.

A idade non debería ser, xa que logo, a variable fundamental para definir a duración da vida laboral. Tratar de homogeneizar a todos mediante unha determinada idade de xubilación non responde en absoluto á complexidade da nova realidade laboral e é fonte de incremento das desigualdades e das inxustizas no traballo.

* En terceiro lugar, o debate sobre o futuro das pensións habería de ter en conta a situación dos mozos. Coas reformas que se anuncian, os mozos van pagar por partida dobre ou tripla. Coa ampliación da idade de xubilación ou dos anos para ter dereito a unha pensión completa terán que traballar máis anos. O que parece unha quimera tendo en conta a idade en que entran a traballar os mozos e a idade na que están saíndo do mercado de traballo os maiores. Ademais, no mellor dos supostos, traballarán máis anos para cobrar unha pensión inferior.

A iso hai que engadir que, polo menos en época de crise e a nivel microeconómico, a ampliación da vida laboral dos maiores pode taponar o acceso ao emprego dos mozos. Aínda que o aumento da taxa de emprego dos maiores non implica necesariamente menos posibilidades de emprego para os mozos. De feito, é ao revés no conxunto de países que integran a OCDE: os que teñen unha maior taxa de emprego dos maiores son os que tamén teñen unha taxa de emprego de mozas máis alta. Pero cando a economía non crece, e esta é a situación actual que pode prolongarse, entón si hai menos posibilidades de que os mozos atopen emprego se se pretende prolongar a idade de xubilación. Salvo que por outra vía, a da reforma laboral, as empresas despidan aos traballadores maiores para contratar aos mozos, mellor formados e con menores cargas sociais.

En conclusión, hai moitos factores que demandan unha adecuación e reforma dos sistemas públicos de pensións. Pero non hai un único xeito de facelo. A que unicamente se basea no recorte só garante a pauperización das pensións, o aumento das desigualdades, sobre todo entre os sectores máis vulnerables, como as mulleres e os mozos, e o aumento do negocio dos xestores de fondos privados de pensións.

O novo ministro

O nomeamento de Valeriano Gómez como ministro de traballo parecía indicar que o Presidente do Goberno estaba de acordo en darlle unha marxe de manobra para que tanto a reforma das pensións como a da negociación colectiva non fosen impostas conforme aos criterios da área económica do Goberno senón que reflectisen opcións substancialmente diferentes ás esixidas pola ortodoxia neoliberal. Reformas que non fosen de imposible negociación coas organizacións sindicais e susceptibles, xa que logo, de non profundar aínda máis no distanciamento do Partido Socialista co seu electorado.

O novo ataque dos mercados financeiros sobre Irlanda, e tamén sobre Portugal e España, parece, con todo, varrer calquera indicio de que tal hipótese materialícese. Non só dá toda a impresión de que ao titular de Traballo retiróuselle calquera marxe de manobra senón que poucas dúbidas poden caber, tras as declaracións e as medidas adoptadas polo Executivo con motivo da nova evidencia do flanco aberto que representa a débeda española, de que o Goberno está disposto a aplicar cunca e media sobre o xa enunciado nesas e noutras materias (sanidade, por exemplo)

Non deixa de ser paradoxal que todo iso sexa motivado precisamente polo ataque dos mercados sobre Irlanda. Un país cuxa regulación laboral é unha das máis, senón a máis, desregulada de Europa. E cuxo sistema de pensións ten un dos compoñentes máis elevados de fondos privados de toda a UE. Iso non fai máis que confirmar o que xa parecía evidente: nin a regulación laboral nin a estrutura dos sistemas de pensións teñen nada que ver coa crise da débeda e do crédito que afecta a cada vez máis países da UE. Aos mercados o que lles interesa é, dun lado, a posibilidade de especular e, doutro, recuperar o prestado.

O crecemento español

As dúbidas sobre a capacidade de que España, por exemplo, creza o suficiente para xerar ingresos e devolver a débeda (que, segundo distintos cálculos, pode representar ? sumadas a privada e a pública ? entre un 250% e máis dun 300% do PIB) é o que lles ten preocupados e encelados aos mercados. E, mentres iso non se solucione, ningunha reforma laboral nin das pensións vailles a acougar por moi radicais que tales reformas poidan chegar a ser. O único que pode acougarlles ou, máis ben, deixarlles fóra de xogo é que a UE decida ser ela a que compre as débedas e non as deixe a mercé da arbitraxe dos mercados financeiros. Pero iso tampouco depende das reformas do Estado Social senón da vontade política de facer sostible a UE. Outra cousa é que as elites neoliberais que gobernan as institucións comunitarias queiran aproveitar a conxuntura para dar o golpe de graza ao Estado de Benestar.

O máis seguro, polo tanto, é que a reforma das pensións que finalmente leve a cabo o Goberno (nun prazo perentorio, co apoio ou a abstención dos grupos da dereita e facendo cachizas o consenso do Pacto de Toledo) oriéntese máis cara ao que pide Aznar ? achicar de entrada e demoler por entregas o Estado do benestar ? que cara ao que propugna a Confederación Europea de Sindicatos (CES).

A CES e o "Libro Verde"

En resposta ao Libro Verde da Comisión Europea ?Cara a sistemas de pensións adecuados, viables e seguros en Europa?, a CES, en resolución aprobada polo seu Comité Executivo do 13 e 14 de outubro deste ano, resume as posicións do movemento sindical europeo respecto das reformas dos sistemas de pensións.

A CES nega, en primeiro lugar, que, contrariamente ao que afirma a Comisión Europea, ese sexa un debate puramente ?técnico? xa que as decisións que expón son eminentemente ?políticas?. E engade, como consideración tamén previa, algo que convén recordar: de acordo cos Tratados actuais, a UE non ten ningunha competencia sobre os temas de Seguridade Social e, polo tanto, sobre os sistemas nacionais de pensión. Un oportuno recordatorio cando subrepticiamente dáse a entender que tales reformas son unha esixencia comunitaria e moitos dos responsables das institucións europeas non teñen empacho ? desde Comisarios ata integrantes do Banco Central Europeo ? en facer declaracións avogando, cando non esixindo, que leven a cabo.

A resolución da Confederación sindical europea incide, ademais, en tres cuestións centrais.

* En primeiro lugar, considera que se sobreestima a cociente de dependencia demográfica e, en cambio, se subestima a cociente de dependencia económica. O determinante, en sistemas de repartición como os imperantes moi maioritariamente na UE, é o da dependencia económica. O esencial é o número de persoas con emprego que son quen financian o sistema, o aumento da produtividade e da riqueza producida. A prioridade, polo tanto, tería que consistir en aumentar a taxa de emprego e a calidade do mesmo. Sen unha política de emprego para todas as idades, atrasar a idade de xubilación, de forma legal e indiscriminada, non ten ningún sentido.

A razón máis evidente é que moitísimos traballadores non teñen posibilidade de chegar, actualmente, á idade legal de xubilación, debido a que as empresas utilizan aos traballadores maiores como variable de axuste.. A mesma Comisión recoñece que ?menos do 50% dos cidadáns seguen traballando á idade de 60 anos?. Pretender atrasar a idade legal para acceder á pensión é, no contexto actual, simplemente desprazar o problema sen darlle solución, é dicir, transferir o problema financeiro das pensións ao problema financeiro do paro e ao incremento dos pensionistas pobres. Non basta con decretar que hai que traballar máis anos, é necesario que haxa traballo para poder facelo. Doutra banda, debido aos diferentes tipos de traballo, os traballadores non teñen a mesma saúde nin a mesma esperanza de vida ao chegar á idade de xubilación. Por iso, a CES considera que o esforzo hai que orientalo a facer coincidir a idade efectiva de xubilación coa idade legal e rexeita totalmente toda medida automática de aumento da idade legal de xubilación.

* En segundo lugar, os sindicatos europeos negan o apriorístico postulado da Comisión Europea que consiste en aceptar que as pensións públicas deberán inexorablemente reducir a súa contía no futuro. Tal recorte non é ningunha fatalidade, sinala a CES, a condición de que a prioridade oriéntese a:

- O desenvolvemento do emprego, da calidade do mesmo e do aumento dos salarios. Sobre a base do emprego precario, caracterizado por contratos temporais, empregos a tempo parcial non elixidos, intermitentes, bolseiros, mal pagos, empregos incluídos no limiar de pobreza ? que afectan especialmente ás mulleres e aos mozos ? non se poden construír pensións adecuadas, viables e seguras. Un traballador pobre será, inevitablemente, un pensionista pobre.

- Investir en servizos sociais de calidade. Tamén neste tema, o único enfoque dos Gobernos é o do custo. Cando, en realidade, a dependencia e a atención á infancia representan oportunidade de emprego cualificados que contribúen ao financiamento da protección social e ao desenvolvemento económico. Ademais, facilitan a conciliación da vida laboral e familiar, a continuidade da muller no emprego, carreiras de pensión equivalentes entre homes e mulleres e sostemento financeiro da protección social e das pensións.

- Garantir e mellorar o financiamento dos sistemas de protección social. Investir na protección social non é só un gasto, é tamén ?un investimento produtivo?. Os estabilizadores automáticos foron un factor crave para facer fronte á crise no primeiro momento. O que se inviste en saúde, en dependencia, en pensións, en conciliación, en permanencia dos traballadores en carreiras completas, na infancia son factores esenciais do desenvolvemento económico do futuro. A CES rexeita totalmente o novo enfoque sobre as pensións: agora xa as pensións non é que dependan das finanzas públicas, senón que se pretende que a súa evolución estea condicionada ao saneamento das contas públicas. Para iso é necesario reformar os sistemas fiscais, abordar unha repartición máis xusto da riqueza e acabar coas exoneraciones fiscais en favor das pensións privadas.

- Apostar polo reforzamento dos sistemas públicos de pensións. O que implica sinalar os riscos dos sistemas complementarios privados baseados na rendibilidade dos investimentos financeiros, pór coto á fagocitación que tales fondos realizan sobre os sistemas públicos, endurecer as regras de solvencia cara aos mesmos, privilexiar, en todo caso, os fondos colectivos baseados na negociación e a xestión paritaria entre empresarios e traballadores.

As regras fundamentais

En fin, a CES insiste en ter en conta a experiencia para someter calquera proxecto de reforma dos sistemas de pensións a unha serie de regras fundamentais:

* As reformas deben de basearse en diagnósticos e datos compartidos. O que implica intercambio, diálogo e concertación.
* Deben de implicar a todas as partes afectadas. Non poden ser, xa que logo, obra exclusivamente dos políticos, senón que deben incluír na decisión a outras organizacións representativas da sociedade, especialmente aos sindicatos de traballadores, xa que o financiamento das pensións é, na súa inmensa maior parte, salario diferido.
* Deben ser xustas e equitativas e afectar a todos, non soamente a unha categoría de persoas.
* Deben de inscribirse nun proxecto de longo prazo, o que é unha condición esencial para a súa aceptabilidad social.
* Tales reformas deben ser obxecto e estar sometidas a avaliacións periódicas. Tamén neste caso, o seu pertinencia, a súa utilidade ou non, o seu mantemento ou non, debería contar co máis amplo consenso.
* Finalmente, as reformas das pensións deberían inexorablemente ter en conta a diversidade de empregos e de carreiras profesionais existentes no actual mundo do traballo.

Estimados lectores cren vostedes que algunha destas tres prioridades está presente no que se coñece ? que non é practicamente nada, o que xa, en si mesmo, é un dato demoledor ? da reforma das pensións que o 28 de xaneiro comprometeuse a presentar o Goberno? Cren vostedes que todos os que proclaman, en España, en Europa, no mundo, que esta non é unha política socialdemócrata senón liberal e que si cabe fai outra substancialmente distinta, no discurso e na práctica, están equivocados? Non cren que o máis urxente que debería facer a esquerda é un debate nacional e internacional sobre esta decisiva cuestión? En Francia, polo menos, promoveuse un manifesto dos ?economistas aterrados?. Aquí, en España, só realizan manifestos os ?economistas aterradores?, os 100 economistas de FEDEA. Desolador.

Paradoxos

O peculiar debate que nos vén ocupando desde fai case un ano, cando o Goberno anunciou que pretendía alargar a idade legal de xubilación ata os 67 anos, baséase en titulares máis que en argumentos e está infestado de falsas evidencias. En reformas anteriores polo menos intentouse establecer un debate nacional, pondo a disposición dos actores sociais e políticos un documento de base. É o que fixo Fontes Quintana cando, en 1982, elaborou un Libro Branco en función do cal discutimos a súa proposta de reforma da Seguridade Social. Máis tarde, como consecuencia do Acordo Económico e Social, de outubro de 1984, o Ministerio de Traballo puxo ao servizo do debate sobre aquela reforma das pensións un chamado Libro Laranxa. Debate que culminou, no entanto, na reforma imposta de 1985.

Nesta ocasión, no Documento sobre revisión do Pacto de Toledo presentado polo Goberno con data de 29 de xaneiro de 2010, unicamente faise referencia á evolución do número de pensións no longo prazo, á actual idade media de xubilación, á evolución da esperanza de vida aos 65 anos e á evolución do número de pensións e da pensión media na última década. Todo relacionado unicamente co envellecemento demográfico. O feito de dispor dun pacto entre partidos con amplo apoio social, como é o Pacto de Toledo, non exime, na miña opinión, de presentar un cadro máis amplo de opcións á hora de abordar unha nova reforma do noso sistema de pensións.

Esta é unha dos paradoxos. O número de pensionistas, os anos que van vivir unha vez xubilados e os gastos que, polo tanto, van producir en pensións é, sen dúbida, importante. Pero tamén o era fai cincuenta anos cando había menos pensionistas, a esperanza de vida logo dos 65 anos era moito máis curta e o gasto en pensións moito máis baixo. Con todo, aínda que todos eses factores melloraron e aumentado desde entón de forma espectacular e o gasto en pensións triplicouse, puidemos absorbelos. A pesar de todo iso, o noso gasto en pensións é tres puntos do PIB inferior á media comunitaria. Entre outras cousas por algunhas medidas de moderación ou racionalización do gasto que se realizaron nos últimos 25 anos co argumento de garantir o noso sistema de pensións.

Solidariedade activos-pasivos

Por que antes foi posible dar resposta a ese desafío demográfico e agora dise que é imposible? Basicamente porque agora non se quere abordar o factor que nun réxime de repartición, é dicir, de solidariedade entre activos e pasivos, é máis decisivo que a cociente de dependencia demográfica: a cociente de dependencia económica. É dicir, o número de persoas en idade de traballar, a taxa global de emprego e a calidade do mesmo, o incremento da riqueza nacional medida polo PIB per cápita, o aumento da produtividade do país e o xeito de repartilo. Diso non se fala nin se fan proxeccións. Tampouco de políticas que propicien unha maior natalidade, da política de inmigración ou de políticas que poidan crear emprego, manter a continuidade do emprego das mulleres, prolongar a taxa de emprego dos traballadores maiores de 50 anos. É tamén notable a ausencia dun indicador coherente de canto pode crecer a economía nos próximos 40 anos nin de como se quere repartir a produtividade entre salarios e beneficios.

O único horizonte que, sen dicilo, exponse con esta reforma é o seguinte: as pensións futuras serán máis baixas e haberá que traballar máis tempo para conseguilas. Ademais, a tenor dunha das últimas recomendacións emanadas do Pacto de Toledo, é perfectamente plausible que a revisión do poder adquisitivo das pensións pode non estar asegurada, xa que se suxire a posibilidade de utilizar amplos e xenéricos parámetros interpretables polo Goberno, como sucede coa revisión do Salario Mínimo Interprofesional. Se estas conclusións son equivocadas sería moi conveniente que o Goberno desmentíseas con cálculos e precisións inequívocas. Sería un gran alivio para moitos cidadáns comprobar que estabamos equivocados.

Tamén nos pode tratar de demostrar que se non se toman estas medidas, precisamente estas e máis nada que estas, as futuras pensións non só serán máis reducidas senón inexistentes. Que é o que implicitamente parece sosterse, sen maiores ilustracións nin debate contraditorio.

O futuro do sistema de pensións depende non só da evolución dos gastos senón tamén da dos ingresos, sobre os que pouca cousa dise. Respecto ao gasto, tres son os factores que o determinan: a contía das mesmas, a súa actualización periódica ? a revalorización ? e o tempo durante o que as mesmas percíbense. Sobre estas tres variables preténdense adoptar medidas restritivas. Aínda que a que acaparou toda a atención social e mediática, ata agora, é o atraso da idade de xubilación.

Solución demográfica

Teoricamente, parece querer optarse pola solución menos traumática: viviremos máis tempo, logo, traballemos durante máis tempo. A problema demográfico, solución demográfica, como afirmou o goberno de Sarkozy. Así non teremos que recortar a contía da pensión. Falsa evidencia. Para poder traballar máis tempo fai falta que haxa traballo. Senón, o único que faremos é ter parados de moita máis longa duración. E, xa que logo, pensións máis baixas. Xa actualmente máis do 30% dos que chegan á xubilación en España (en media, aos 63 anos) proveñen do paro. En que parte da reforma de pensións está o plan para facer posible que todos ? ese é o sentido dunha idade legal ? poidan traballar ata os 67 anos? Non está en ningures e, por iso, o único que fai esta reforma é favorecer as pensións dos mellor instalados (que poderán cobrar durante máis tempo o seu salario de activo e que mellorarán con máis anos de cotización a súa pensión futura) e prexudicar as dos máis inestables (que estarán máis tempo no paro, cobrando ou sen cobrar ningún subsidio, e que verán reducidas as súas cotizacións e, polo tanto, as súas pensións).

Contraditorio é, igualmente, o discurso e a práctica dos máis acérrimos defensores de facernos traballar dous anos máis para ter dereito á pensión completa. Por exemplo o Banco España, tan partidario de levar a idade legal de xubilación aos 67 anos, á hora de facilitar a fusión de Caixa Madrid autoriza prexubilacións aos 52 anos, cargando aos contribuíntes un custo de 250 millóns de euros. O problema non son as prexubilacións xa que para os traballadores maiores é mellor ir á prexubilación que ao paro, e tamén o é para a viabilidade dalgunhas empresas. Así se puideron facer moitos procesos de reconversión. O problema é que as prexubilacións fáganse pura e simplemente para rexuvenecer e alixeirar os custos sociais das empresas. O problema é que, ademais fágase á conta da Seguridade Social. E, tras a reforma do mercado de traballo, o problema é que as empresas poidan despedir tan facilmente e tan barato, substituíndo aos seus traballadores máis antigos por outros novos.

Os fondos privados

Non menos paradoxal é que se, como din as previsións do Ministerio de Traballo, o gasto en pensións pasará do actual 8,7% do PIB ao 15,4% en 2049 síganse mantendo as desgravacións fiscais aos fondos privados de pensións, que poden pasar a custarnos anualmente varios puntos de PIB de aquí a corenta anos. Non tería máis sentido eliminar ou limitar tales desgravacións de tal xeito que, destinando ese aforro a financiar as pensións públicas, o noso gasto público en pensións fose equivalente en 2060 ? entre o 12% e o 14% do PIB ? ao que, por exemplo, prevé a UE para Alemaña, Italia, Austria ou Francia nesa data? Nesta mesma materia que sentido ten negar rotundamente a posibilidade de incrementar as cotizacións para financiar as pensións públicas e facer proselitismo a favor das achegas, ata con carácter obrigatorio, aos fondos privados?

Chocante resulta, igualmente, que esta reforma das pensións ? ou as da lexislación laboral e a negociación colectiva ? preséntese como un elemento paradigmático da ética da responsabilidade e do futuro da cohesión social do país; e que, con todo, nin esta nin ningunha das outras reformas figuren no último programa electoral do partido do Goberno. Sobre todo porque afectan a un pacto intergeneracional e a expectativas prometidas, son cuestións que esixen visión a longo prazo e non poden responder a ningunha iluminación sobrevinda. Se tan evidentes eran as medidas a tomar parece lóxico pensar que xa deberon estar concibidas fai varios anos. A máis diso un exercicio democrático, habelas incorporado ao programa do PSOE facilitase, ademais, con tempo suficiente, o acordo no ámbito parlamentario e cos interlocutores sociais.

É pouco crible, con todo, que esta reforma responda á previsión senón, en todo caso, á presión da conxuntura e ao oportunismo dos históricos partidarios dos seus contidos. De feito, en privado a énfase na necesidade, e ata na urxencia, deste tipo de reforma sitúase na presión dos mercados. O que tampouco anula o seu carácter paradoxal. Como se pode ler todos os días na prensa internacional, o problema que teñen os mercados é que non se cren nin o valor dos activos en poder de bancos e caixas de aforro españolas, nin tampouco que, chegado o momento, estas entidades financeiras vaian ser capaces de renegociar as súas débedas mediante novos préstamos. Por que, entón, en lugar de tratar de afrontar de inmediato ese problema, preténdese facer crer á cidadanía que a demolición do Estado social -que todos os neoliberais do Goberno e da oposición sempre quixeron facer e que agora están levando a cabo con estas reformas ao rebufo da crise-, vai conseguir que os mercados esquézanse do feito esencial que lles preocupa? Se de todos os xeitos o máis probable é que se vaian a ter que rescatar e/ou renegociar as débedas españolas para que, encima, imos arruinar o pouco Estado social que temos? E se, pola contra, non hai perigo de que tales cousas sucedan por que non facer as cousas con maior acougo e máis adecuadas condicións de contraste e negociación?

Hai outros parámetros de cálculo

Chocante e contraditorio resulta tamén que, segundo preséntase, só existe unha forma de asegurar o futuro das pensións e, xa que logo, só cabe un tipo de reforma: a que consiste en atrasar a idade de xubilación, prolongar os anos de cotización e recortar a cociente entre pensión e salario percibido. Para asegurar o equilibrio financeiro do sistema de pensións pódense barallar varios parámetros: a contía da pensión, a taxa de cotización (ou salario diferido) ? pagada entre empresas e asalariados ? aplicada sobre a masa salarial, ou a relación entre o número de cotizantes e o número de xubilados. Basicamente políticas de aumento da produtividade e creación de emprego e políticas de redistribución da riqueza. As políticas de incremento da produtividade e de creación emprego nin se contemplan. E en canto ás políticas redistributivas, negativa en redondo a tratalas. Se o país é e será máis rico, non se admite pensar en dedicar unha parte desa riqueza a financiar novas necesidades sociais vinculadas á xubilación con contribucións que proveñan de toda a colectividade (?unha contribución universal sobre todas as rendas?, como se recollía nas primeiras recomendacións do Pacto de Toledo de 1995, logo eliminada). Cando, ademais, o noso país é un dos que menor achega pública realiza ao financiamento da protección social, ao redor de 3 puntos menos de PIB que a media da UE.

Por outra banda, a pesar de que durante os últimos trinta anos a repartición do aumento da riqueza entre beneficios e salarios foi escandalosamente favorable aos primeiros, está tamén prohibido expor que a cuestión puidésese equilibrar nos próximos corenta anos para así financiar pensións adecuadas e suficientes. Outra falsa evidencia.

Algúns paradoxos encerra, así mesmo, o tan amentado tema da contributividad do sistema de pensións. En xeral, os sindicatos do centro e o sur de Europa sempre defenderon un sistema de repartición, baseado nas cotizacións sociais. Estes sistemas sustentan as pensións nun ?salario socializado? e non en impostos suxeitos á discrecionalidad política. Unha parte do movemento obreiro ? salvo nos países escandinavos - mantivo unha gran desconfianza histórica respecto diso. As cotizacións outorgaban aos cotizantes ? aos traballadores como contribuíntes reais dese salario diferido ? un dereito legal, moral e político de percibir as súas pensións. En palabras de Franklin D. Roosevelt ?con estas cotizacións, ningún pajolero político poderá xamais desmantelar a vosa seguridade social?

Pero tales sistemas contributivos ? nos que se tende a que o equilibrio do sistema baséese fundamentalmente na concordancia entre os ingresos das cotizacións dos activos co gasto das pensións dos pasivos ? tampouco son unha compañía de seguros nin un fondo privado de capitalización. Nin é un simple sistema de aforro nin as súas prestacións son estritamente proporcionais ao cotizado; por iso, garanten unha taxa de substitución relativamente superior aos traballadores con menores salarios e aos peor tratados polo mercado de traballo.

Algúns cambios importantes

Nas últimas décadas, a defensa dos sistemas de repartición (e dunha xusta contributividad) non impediu, con todo, algúns cambios importantes. De entrada, todos os supostos dereitos de ?propiedade? e control autónomo vinculados ao sistema de cotizacións non impediron, en absoluto, que os poderes públicos interveñan crecientemente en tales sistemas de pensións. Segundo, os propios sindicatos avogaron por unha clara separación das fontes de financiamento, derivando cara ao financiamento mediante impostos as prestacións non contributivas, como as sanitarias ou os complementos de mínimos das pensións, entre outras. De igual xeito, nun contexto de precariedade, de generalización dos baixos salarios e de explosión das condicións e traxectorias profesionais, pero tamén de aumento constante da riqueza das nacións, os sindicatos demandaron - como en Francia a través da Contribución Social Xeneralizada ou noutros países, como Bélxica e Alemaña, por citar só a dous, con propostas para buscar novas fontes, ademais das cotizacións, para financiar as pensións mediante impostos ecolóxicos ou por outros vinculados ao volume de vendas ? unha maior achega pública ao financiamento das prestacións de carácter universal ou de certas políticas dirixidas a axudar a colectivos ou sectores da produción concretos cuxos custos son soportados, indebida e maioritariamente, polas cotizacións sociais. No convencemento de que unha contributividad pura, unha estrita relación entre cotizacións e pensións, no actual contexto do mercado de traballo abocaba a pensións cada vez máis decrecientes. E profundaba na aspiración de poderosos intereses en reducir o sistema de repartición e fomentar o de capitalización

Esa idea e non precisamente a súa preocupación pola sustentabilidade dos sistemas de pensións é a que leva, na miña opinión, á OCDE a recomendar que o período de cálculo das pensións esténdase a toda a vida laboral. Co que as pensións públicas reduciríanse de forma drástica. A pretensión das organizacións sindicais cando reclaman unha máis equitativa contributividad do noso sistema de pensións é xustamente a contraria á pretendida pola OCDE. Oponse, nese sentido, á redución das cotizacións, ás posibilidades de acceder á pensión sen o respaldo contributivo suficiente e defenden a equiparación da base de cotización entre distintos réximes. Pero tamén, en coherencia con tal principio, a necesidade de aumentar a base de cotización do réxime xeral achegándoa aos salarios reais (manter unha base máxima de cotización limita claramente a contributividad e a solidariedade) e ata a pensión máxima. Defenden tamén a modificación da carencia xenérica de 15 anos, outra incongruencia en relación co principio de contributividad xa que quen coticen menos dese limiar non teñen dereito á pensión contributiva, e están financiando unha parte das pensións dos máis estables do mercado de traballo. Iso requiriría, igualmente, a cobertura de situacións específicas, como os períodos de ensino, de coidados de fillos, de traballos fixos descontinuos, etc., nunha auténtica política de ?seguridade social profesional?, en expresión dos sindicatos franceses, .

Nesa mesma lóxica contributiva o Goberno debería ? no marco das medidas dunha reforma equilibrada ? ingresar nas arcas do sistema de pensións os gastos que este se comprometeu a financiar desde que se acordou a separación de fontes de financiamento e que non parece ter moita présa en resolver.

Contraditorio PP

Paradoxal resulta, así mesmo, que o Goberno expoña, ao mesmo tempo, que o principal partido da oposición sómese ás reformas gobernamentais aducindo que son as que corresponden ao seu ideario e ás posicións das dereitas europeas e, á vez, acúselle de representar as medidas máis antisociais sen que iso impídalle solicitarlle que as pacte co Goberno.

A maior contradición, no entanto, é a pretensión de confundir recorte con sustentabilidade do sistema. Das medidas anunciadas, entre outras a ampliación do período de cálculo da pensión a 25 anos (que segundo algúns expertos implicaría un recorte de, polo menos, un 10%); o atraso da idade de xubilación ata os 67 anos (que de acordo con J.A. Fernández Cordón suporía un recorte dun 11%, como consecuencia de reducir dous anos as potenciais expectativas de pensión); a modificación na escala de porcentaxes por anos de cotización, incrementada pola ampliación a 36 ou 37 anos dos anos de cotización necesarios para acceder á pensión máxima, ou a redución de certos mecanismos de solidariedade como a cobertura de lagoas de cotización, descoñécese o seu custo social. É por iso exixible ao Goberno que valore e faga públicos os efectos combinados sobre os pensionistas concretos deste conxunto de medidas ? ás que poden sumarse outras ? no curto, medio e longo prazo. Ese exercicio é moi necesario nun país como o noso no que xa en 2008 o 27,4% das persoas con 65 anos achábanse en situación de risco de pobreza, de acordo cos datos da UE. Seguramente se pode soster que con todo iso as pensións serán máis ?seguras?. É difícil, en cambio, manter que serán "adecuadas" e que con iso aumentará a cohesión social.


[*] José María Zufiaur. Conselleiro do Comité Económico e Social Europeo en representación da UGT de España.

Este artigo tamén o publica -por entregas- Sistemadigital, da revista Temas.

Fonte: revistalafactoria.eu
____________________