 |
| Nos anos 50, os oíntes de Radio Pirenaica organizaban adiciones en grupo e clandestinas. Auton Saavedra |
Unha espléndida reportaxe
sobre "A Pirenaica", que asina Paco Vigueras, xornalista e portavoz da
Asociación Granadina Verdade, Xustiza e Reparación.
Esta emisora clandestina, impulsada por Dolores Ibárruri Pasionaria e polo poeta Rafael Alberti, empezou a emitir desde Moscú o 22 de xullo de 1941. É dicir, o día no que a Alemania de Hítler empezou a súa cruzada contra o comunismo e invadiu a Unión Soviética. A primeira vez emitiu desde un soto de Moscú, baixo as bombas da aviación alemá.
Para escoitar "A Pire" practicábase a audición colectiva e creáronse Grupos de Amigos de Radio España Independente. Un método arriscado, pois unha reunión de amigos para escoitar a radio clandestina podía levantar sospeitas entre os veciños.
A Pirenaica chegou a realizar 108 emisións, desde o 22 de xullo de 1941 ao 14 de xullo de 1977. Neste arquivo podemos atopar máis de 15.000 cartas e 39.000 páxinas que enviaron os oíntes.
As cartas falan das primeiras mobilizacións en minas e fábricas para reivindicar melloras salariais. Denuncian tamén os silencios de Radio Mentira, que é como chamaban a Radio Nacional, e a escravitude laboral do campesiño por parte de señoritos, curas, caciques ou terratenentes.
Algunhas destas cartas hostís foron radiadas parcialmente para demostrar á audiencia o impacto que A Pirenaica causaba na España franquista.
Radio Pirenaica, a voz do exilio comunista
Por Paco Vigueras [*]
10.02.2021
O 1 de abril de 1939, o réxime franquista declaraba, desde Burgos, o fin á guerra civil. Efectivamente, terminou a guerra pero non chegou a paz, senón a vitoria e, con ela, a persecución e asañamento cos vencidos. Uns marcharon ao exilio, outros se quedaron nun exilio interior e os máis audaces botáronse ao monte para iniciar a resistencia armada contra a ditadura. O réxime impuxo unha férrea censura informativa e utilizou a prensa católica, a do Movemento, e sobre todo Radio Nacional, como instrumentos de propaganda. Desde o exilio, o Partido Comunista creou Radio España Independente, que se daba a coñecer como a única emisora española sen censura de Franco e a principal información radiofónica en oposición á ditadura.
Esta emisora clandestina, impulsada por Dores Ibárruri Pasionaria e polo poeta Rafael Alberti, empezou a emitir desde Moscú o 22 de xullo de 1941. É dicir, o día no que a Alemaña de Hítler empezou a súa cruzada contra o comunismo e invadiu a Unión Soviética. A primeira vez emitiu desde un soto de Moscú, baixo as bombas da aviación alemá. E cando as tropas nazis impuxeron un férreo cerco á capital moscovita, a sé de Radio España Independente foi trasladada á cidade de Ufá, na República Autónoma de Bashkiria. Xa en 1955, con motivo da presenza da Unión Soviética na ONU, a emisora trasladouse a Bucarest, capital de Rumanía, que sería o seu emprazamento definitivo.
A emisora era tamén coñecida como A Pirenaica para evitar a sensación de estar lonxana por parte dos oíntes, pois a verdade é que se emitía desde a capital soviética. E foi precisamente a Pasionaria quen engadiu a Radio España Independente o adxectivo de Estación Pirenaica, unha radio que emitía desde Moscú, pero que facía crer que estaba xusto detrás dos Pirineos. Este é un dos mitos fundacionais da emisora. O carácter clandestino da Pirenaica impuxo o segredo: xamais sería coñecido o lugar desde o que chegaba a España a voz do exilio comunista. E naceu a lenda: Desde Toulouse? Andorra? Praga? A xornalista e escritora comunista Teresa Pámies, desde a súa exilio en Praga na década dos 50, confesou que descoñecía onde estaba esta radio clandestina, que abría as emisións coa voz do locutor José Echenique: "Fala Radio España Independente. Estación Pirenaica".
A emisora era coñecida popularmente como "A Pire", pero tamén se lle coñecía como Radio Verdade e estaba considerada polos oíntes como a emisora que ten ollos e oídos en todas partes, a incansábel Pirenaica ou a única defensora da clase obreira. Recordemos tamén que o simple feito de sintoniza-la, xa se consideraba como un xesto de oposición e desobediencia ao réxime. E ser acusado pola policía franquista de escoitar A Pirenaica podía carrexar o cárcere e, en caso de ser correspondente, era aínda máis grave, sobre todo si a carta era interceptada. O PCE chegou a preocuparse pola ampla rede de correspondentes que había reclutado a emisora.
Nos anos 50, só as familias adiñeiradas tiñan unha radio en casa, pois para a inmensa maioría era un luxo. Para escoitar A Pire practicábase a audición colectiva e creáronse Grupos de Amigos de Radio España Independente. Un método arriscado, pois unha reunión de amigos para escoitar a radio clandestina podía levantar sospeitas entre os veciños. E un veciño podía ser un delator. Un oínte contaba nunha carta que o seu veciño ía polas noites, de porta en porta, poñendo o oído, para comprobar en que casa escoitábase "a radio estranxeira". E outro oínte escribiu unha carta na que dicía con humor:
"...e eu poño-a baixiño.
e de todo voume decatando.
Oio as novas frescas,
viviñas e coleando.
Si ti quere-as escoitar,
polo en onda curta,
para atrás e para adiante,
e non o poñas moi alto,
por si na túa porta hai mandantes".
Logo da audición, había que cambiar a agulla do dial e poñela en Radio Nacional. Así, si chegaba a Policía e vía que o aparello estaba quente, acendíao e comprobaba si escoitara A Pire. En tal caso, o oínte era esposado e detido.
As cartas da Pirenaica
Segundo o Arquivo Histórico do PCE, A Pirenaica chegou a realizar 108 emisións, desde o 22 de xullo de 1941 ao 14 de xullo de 1977. Neste arquivo podemos atopar máis de 15.000 cartas e 39.000 páxinas que enviaron os oíntes. Malia os espolios que este arquivo sufrira durante o exilio e a clandestinidade, a inmensa maioría das cartas conservouse e informan-nos sobre os abusos que viran e que os medios de comunicación do réxime non publicaban, sobre todo as reivindicacións de obreiros e campesiños. Estas cartas representan á España que xorde da derrota republicana na guerra civil. Son os vencidos os que escriben de forma espontánea e sincera. Narran a vida cotiá dunha existencia amarga e o desexo de poñer fin á ditadura de Franco, que para eles era a besta e encarnaba o horror.
Están escritas por presos, guerrilleiros, condenados a matar, torturados, perseguidos, famentos e explotados. Tamén atopamos historias de obreiros, campesiños, poetas, mestres, estudantes ou intelectuais. Homes e mulleres que só tiñan A Pirenaica para expresar as súas ideas e os seus sentimentos. Para os oíntes, era "a voz da esperanza que burlou a censura". As cartas da Pirenaica son o espazo público onde as vítimas da ditadura deixaron constancia, por primeira vez, do xenocidio franquista. Coa lectura destas cartas, podemos trazar un mapa das fosas comúns da guerra civil Oíntes que localizaban o punto exacto onde estaba a fosa común na que xacían os seus parentes, amigos ou veciños fusilados.
As cartas falan das primeiras mobilizacións en minas e fábricas para reivindicar melloras salariais. Denuncian tamén os silencios de Radio Mentira, que é como chamaban a Radio Nacional, e a escravitude laboral do campesiño por parte de señoritos, curas, caciques ou terratenentes. Sen esquecer a corrupción económica instalada nos organismos oficiais do réxime. Advirten, ademais, sobre chivatos e confidentes da policía franquista, a fin de evitar posíbeis detencións, e reflicten o medo e as cautelas que impoñía a vida clandestina para moitos militantes de base. Así mesmo, atopamos as queixas de moitos pais de familia que só podían ofrecer aos seus fillos "patacas e sardinas", como dicía unha carta. Tamén informan sobre os emigrantes que inician unha nova vida en Cataluña ou Alemaña, fuxindo do fame e a represión. E moitas delas son un emotivo testemuño da solidariedade cos presos políticos e exiliados.
A audiencia potencial da Pirenaica era a media España antifranquista. Xente humilde e semianalfabeta que apenas puideran ir á escola. Nunha carta, un oínte reflexionaba sobre o valor documental que o correo da Pirenaica tería para os historiadores do futuro: "Eu pídolles que os milleiros de cartas que reciben non as rompan, arquívenas todas para demostrar ao mundo que saiban a verdade de España".
E entre as cartas, tamén atopamos algunhas mensaxes hostís de oínte adeptos ao réxime como este: "Escoito A Pirenaica cando non teño outra cousa que facer, pois todo o que di son mentiras. Xa que todas esas cartas son inventadas por vostedes, porque estou seguro de que semellantes cartas non saen de España, porque aquí vive moi ben o que traballa, pois non lle falta a peseta nunca. Agora, si é un vago, un lercho ou un traidor, ese si que pasa fame, e que ben merecido o ten".
Algunhas destas cartas hostís foron radiadas parcialmente para demostrar á audiencia o impacto que A Pirenaica causaba na España franquista.
Un oínte sinalaba na súa carta: "A Pirenaica é a única emisora española que di a verdade, e que saiba todo o mundo que aínda que diga moitas cousas en contra de Franco e o seu réxime, nunca terminará de dicir todo o mal que está facendo á clase obreira". Pero outra carta colectiva, asinada por dez obreiros da empresa Standard Eléctrica, advertía aos responsables da Pirenaica: "O voso labor é o noso alento moral. Continuádea sen cesar, porque vosa emisora está en camiño de ser a máis escoitada de España. Pero ollo, hai que acabar co sambenito de que a emisora esaxera e mente. A vosa información debe ser sempre verosímil e isto é case máis importante que a veracidade".
Nos arquivos tamén atopamos manifestos do partido que se utilizaban como propaganda, noticias de axencia, recortes de prensa e escoitas doutras emisoras antifranquistas, menos potentes, como: Radio Euskadi ou a Voz da Resistencia Vasca, que emitía desde Venezuela. Así mesmo, unha importante hemeroteca con publicacións clandestinas, como Mundo Obreiro, Treball, As nosas Ideas, Nous Horizons ou Realidade... Ademais, boletíns sindicais, octavillas ou panfletos do PCE e doutras forzas da oposición. Sen esquecer as iniciativas, máis ou menos espontáneas, de grupos de veciños, estudantes, obreiros ou campesiños que facían chamamentos a realizar protestas ou denunciaban abusos do réxime e arbitrariedades de empresas. Chaman igualmente a atención as reportaxes en directo que facía A Pirenaica en España de forma clandestina e outras reportaxes entre emigrantes que traballaban en Europa, que eran asiduos oíntes de Radio Pirenaica.
Consérvanse as alocucións de Santiago Carrillo, do poeta Rafael Albertí e de Dolores Ibarruri Pasionaria, que mantivo cos oíntes un intenso vínculo comunicativo. Unha das súas locucións máis destacadas foi con motivo da Folga Nacional Pacífica convocada o 18 de xuño de 1959. E ademais da histórica locución da Pasionaria, o arquivo contén decenas de miles de octavillas chamando á folga, que foron lanzadas no Estadio Santiago Bernabeu, durante o encontro Real Madrid-Barcelona, na semifinal do Campionato de Copa do Xeneralísimo. A Folga Nacional Pacífica do 58 foi duramente reprimida e a retórica triunfalista do PCE nas emisións da Pirenaica foi arrefriándose. A redacción da emisora fíxose máis prudente e algunhas cartas dos oíntes foron contrastadas con outras fontes para evitar erros e esaxeracións. Ese ano, cambiou a estratexia informativa do PCE que lanzou a consigna de Reconciliación Nacional e empezou a tender pontes cos sectores da poboación que non eran comunistas, pero si opositores ao réxime. Precisamente, un grupo de oíntes apelaba nas súas cartas á reconciliación nacional e a unidade de todos os antifranquistas.
Rivalidade da Pirenaica con Radio Nacional
A rivalidade de Radio España Independente e Radio Nacional era permanente e aumentou na década dos 60. Nesta época, A Pirenaica tiña mellor cobertura e máis capacidade para neutralizar as interferencias provocadas polo réxime franquista. As súas emisións cambiaban de hora e de frecuencia, sobre todo en onda curta, que podían ir variando para evitar ruídos e interferencias. Eran as chamadas ondas volantes. Ademais, a emisora clandestina buscou o equilibrio entre información e propaganda, e reduciu o peso de emisións ideolóxicas como "Tribuna do PCE" para prestar maior atención ao deporte, a cultura e a música. Os emigrantes en Europa, sen medo á persecución policial, eran moi afeccionados a sintonizar A Pirenaica. Por fin, podían escoitar a emisora, por primeira vez, en liberdade e sen sobresaltos, contribuíndo a subir a audiencia de Radio España Independente.
O réxime púxose nervioso e respondeu mellorando o Servizo de Interferencias Radiadas (SIR), que dependía do ministro de Presidencia, Luís Carrero Branco, coa misión de interferir máis eficazmente as emisións desa radio "que traballa ao servizo dos inimigos de España", dicía o réxime. As emisións eran mecanografadas polo SIR, que enviaba unha copia ás cabeceiras militares e aos ministerios de Gobernación e Información e Turismo. O SIR de Carrero Branco tiña como principal misión loitar contra A Pirenaica e Franco chegou a asinar un crédito de 10 millóns de pesetas para crear máis emisoras de interferencias. Un oínte escribiu: "Están que morden e moito se move o centro de espionaxe instalado no Estado Maior Central do Exército". O entón ministro de Información e Turismo, Manuel Fraga, contou con importantes recursos económicos, técnicos e políticos para contraprogramar á Pirenaica e impedir que as súas emisións fosen detectadas con claridade. Pero Radio España Independente era xa "incansábel", como dicían os oíntes. Con todo, o 14 de xullo de 1977, coa chegada da democracia, emitiu o seu último programa desde Madrid. Un auténtico documento histórico sobre a primeira sesión das Cortes que ían elaborar a Constitución de 1978.
 |
| Unha familia escoitando A Pire. Así era coñecida popularmente a emisora clandestina do PCE. Imaxe de lapirenaicadigital.es |
 |
| Un oínte de Radio Pirenaica tiña que tomar medidas de precaución. O volume da radio debía estar baixo para non ser denunciado á Policía por algún veciño adepto ao réxime. Imaxe de istopiahistoria-blogger. |
 |
| lapirenaicadigital.es |
 |
| Instalacións técnicas de Radio Pirenaica. A radio do exilio comunista empezou a emitir en 1941 desde Moscú, cando a capital soviética estaba sitiada polo exército nazi. Imaxe de blogdemon.eu. |
 |
| Dores Ibarruri, máis coñecida como Pasionaria, dominaba con brillantez a arte da oratoria. Foi a gran impulsora de Radio Pirenaica e fíxose moi popular polas súas apaixonadas locuciones, que se conservan no Arquivo Histórico do PCE.Home. |
 |
| Santiago Carrillo, entón secretario xeral do PCE no exilio, con traballadores de Radio Pirenaica. Imaxe de Agustín Fernández Paz. |
 |
| A escritora catalá Teresa Pàmies, que colaborou, desde a súa exilio en Praga, con Radio Pirenaica. Foto da Generalitat de Catalunya. |
Bibliografía consultada:
- Radio Pirenaica: A voz da esperanza antifranquista, escrito por Luís Zaragoza Fernández e editado por Marcial Pons en 2008.
- As cartas da Pirenaica, memoria do antifranquismo, escrito por Armand Balsebre e Rosario Fontova. Cátedra. Madrid, 2014.
- España anos 50, política e sociedade, libro editado pola Diputación Provincial de Granada.
- Arquivo Histórico do Partido Comunista de España.
[*] Paco Vigueras é xornalista e portavoz da Asociación Granadina Verdade, Xustiza e Reparación. | Sábado, 16 de Xaneiro de 2021 - Foro da Memoria
Fonte: El Independiente de Garanada | Foro da Memoria | 16.01.2021
_______