24.04.2011
Nota do autor. O pasado 17 de febreiro, ás 19 h, a Fundación de Investigacións Marxistas (FIM) inaugurou no Ateneo de Madrid o Seminario "Ecoloxía e Marxismo. Homenaxe a Manuel Sacristán", cunha conferencia de Francisco Fernández Buey e unha anunciada intervención do que asina este escrito. Non é o único acto programado. A sección de Economía e Sociedade da FIM, "no marco dos seus obxectivos de construción dun discurso coherente e da articulación de alternativas e ferramentas para facer fronte aos discursos liberais", continuará o seminario o próximo 9 de abril con outra sesión que conta coa participación de Jorge Riechmann, Oscar Carpintero, a activista Yayo Herrero e o xeólogo e veterano ecoloxista Julio García Camarero.
Lamentablemente, eu non puiden asistir finalmente ao acto. Daniel Lacalle tivo a xentileza de presentar e comentar o seguinte texto que, con toda seguridade, melloraría notablemente na súa exposición.
O ecocomunismo de Manuel Sacristán
En conversación con Marc Saint-Upéry [1], Joan Martínez Alier recordou que ao seu regreso a Barcelona en 1975 observou que entre os economistas universitarios había un sector moi hostil á ecoloxía. Para os economistas neoclásicos, algúns deles moi competentes na materia, a ecoloxía era algo que simplemente non existía. Sobre os marxistas, engade o autor dos huacchilleros do Perú, no medio "do gran deserto que foi a Universidade española durante o franquismo estaba Manuel Sacristán, un home extraordinario". Anos antes, durante a súa estancia en Perú con Verena Stolcke, JMA coñeceu en 1971-1972 ao antropólogo USAmericano de Amherst, Brooke Thomas, un estudioso das calorías que circulan entre os diferentes pisos ecolóxicos. Martínez Alier, que realizara cursos en economía da alimentación, interesouse polo tema. Así accedeu á economía ecolóxica, deste xeito puido converterse nun dos poucos economistas, coas súas propias palabras, "capaces de contar calorías e proteínas, porque hai moitos economistas que se dedican ao metafísico e non falan dese tipo de cousas".
Durante eses anos, Manuel Sacristán non impartía clases de Metodoloxía das Ciencias Sociais nin de Fundamentos de Filosofía na Facultade de Económicas da Universidade de Barcelona, fora expulsado da Universidade en 1965. A razón, non ocultada polo entón reitor fascista da UB, o competente farmacólogo Francisco García Valdecasas, é coñecida: a súa militancia no PSUC-PCE, o seu compromiso en primeira liña de combate coa resistencia antifranquista e comunista. Durante a longa década que estivo expulsado, o tradutor do Capital gañouse a vida, e axudou á súa familia, con traducións e colaboracións editoriais. É imposible concibir o gran prestixio e a enorme produtividade de Edicións Grijalbo durante ese período (e tamén da Editorial Ariel, por suposto) sen citar o seu nome e as súas numerosas e diversas (e ata incribles) achegas. Trinta mil páxinas traducidas -non esaxero, Albert Domingo Curto contounas- do grego clásico, inglés, francés, italiano, catalán e alemán dino todo.
En 1972, mentres ía saíndo dunha forte depresión clínica na que seguramente os recentes avatares históricos do movemento comunista internacional non foron alleos, Sacristán propuxo, precisamente a Edicións Grijalbo, a publicación de tres novas coleccións. "Natureza e sociedade", "Hipótese" e CIC, "Cadernos de Iniciación Científica" (ou "cadernos de iniciación comunista" se se prefire), eran os seus nomes. Só a segunda chegou a realizarse. Foi unha colección inesquecible coa que nos formamos moitos mozos daqueles anos. Ciencia, matemáticas, filosofía, historia, marxismo, política, biografía, clásicos, de todo había naquela viña documentada e arroibada.
O proxecto, que non chegou a concretarse, de "Natureza e sociedade" constaba de 200 volumes distribuídos do modo seguinte: 20 volumes de Ciencias Formais, 60 de Ciencias da Natureza, 80 de Ciencias da Sociedade, 30 de Crítica e Interpretación (10 de filosofía e 20 de historia) e 10 de Sociofísica. No apartado III de "proposicións varias" sinalaba Sacristán a novidade deste termo: "O concepto de sociofísica é propio do director da colección. Non se utilizou nunca. Significa os temas en que a intervención da sociedade (principalmente da sociedade industrial capitalista) interfere coa natureza (urbanismo, contaminación, etc)". Sacristán quería dedicar dez ensaios a este ámbito, igual cantidade que ao apartado de filosofía. Pensou esta colección como "de divulgación alta" para un público que podía estar representado por bachareis do último curso, o antigo 6º de Bacharelato, e estudantes de primeiros cursos de Facultades ou Escolas universitarias. Eran outros tempos, non se estrañen por este vértice.
O anterior foi, probablemente, un dos primeiros escritos nos que Sacristán fixo referencia explícita a temáticas ecolóxicas. Se, como el fixese coa obra de Marx, buscamos indicios ecolóxicos nos seus textos máis esenciais, podemos citar tamén este paso dun dos seus grandes artigos, "A universidade e a división do traballo", baseado en conferencias de finais dos sesenta e principios dos setenta: "[...] Pero a causa máis básica está na enerxía produtiva liberada pola gran industria ata no medio das catástrofes (sen esquecer xa hoxe a degradación do medio natural) que produce a súa organización en forma capitalista". Non está en soidade da un.
Desde entón, a profundización de Sacristán neste ámbito [2] é constante, contra corrente, documentada, crítica (son as marcas coñecidas da casa), e certamente singular no marxismo non só español senón europeo daqueles anos setenta. A súa tese esencial, a posición que mantería Sacristán ata o final da súa curta vida, pode ser exposta nos seguintes termos: o socialismo non entregado, é dicir, o socialismo que aspira e loita polo surgimiento dunha nova sociedade onde podamos vivir sen o permiso dos descreadores da Terra, a aspiración básica de cidadáns e cidadás exemplares como Marcelino Camacho, Tomasa Cuevas, Miguel Núñez ou Gregorio López Raimundo, o socialismo, dicía, iría ao desastre se non asimilaba a motivación ecolóxico-revolucionaria. O capitalismo tendía inexorablemente á acumulación insaciable e á concentración sen límite, e non podía dar luz, aínda que así o desexase, a unha organización da vida social que fose xusta, respectuosa e admisible.
Sacristán insistía xa entón, a quen quixese oírlle, que existía razoamento ecoloxista de calidade científica, que non todo, nin moito menos, era ecoloxismo inxenuo "que contrapón produción a necesidade ou que quere que se recicle todo sen pensar á conta de cantos megavatios". Existía ecoloxismo ben razoado desde facía anos, con boa categorización económico-social, e ata, nalgúns casos, con aceptación excesiva dos datos de partida que promovía a propia cultura do malgasto e do consumismo insaciable. Ao autor de Pacifismo, ecoloxismo e política alternativa gustáballe citar este paso de Ciencia e supervivencia de Barry Commoner, moi do gusto tamén do seu discípulo Jorge Riechmann, outro brechtiano imprescindible. "Como biólogo", sinalaba Commoner, "cheguei a esta conclusión: alcanzamos un punto crítico na ocupación humana deste planeta. O medio ambiente é un sistema complexo, delicadamente equilibrado, e este conxunto íntegro recibe o impacto de todas as agresións infligidas separadamente polos axentes contaminadores. Xamais, na historia da Terra, someteuse a súa tenue superficie sustentadora de vida a uns axentes tan activos, variados e asombrosos. Creo que os efectos acumulativos deses contaminadores, as súas accións interdependientes e a súa amplificación, poden ser fatais para a complexa trama da biosfera. E como o home é, en definitiva, unha parte dependente dese sistema, penso que a contaminación persistente do orbe -se non se impón unha supervisión rigorosa- destruirá a adaptabilidad deste planeta para a vida humana". O texto, déixenme que o recorde coa boca aberta froito da miña máxima admiración, é de 1966.
Sacristán recordaba que se adoitaba afirmar que a tradición marxista non coñecera os problemas apuntados pola ecoloxía política ou, seica, que os coñeceu moi insuficientemente. Con todo, na súa opinión, moitos anos antes das análises de John Bellamy Foster, na obra dos clásicos, particularmente na de Marx e, en menor medida, na de Engels, existían elementos interesantes respecto diso. Eses indicios foran tidos en conta de xeito moi diverso durante os anos de existencia e evolución da tradición marxista. Non se podía falar de pensamento ecoloxista de Marx, propiamente, sinalou en 1983, pero existía na súa obra unhas poucas ideas que hoxe se chamarían de "política ecolóxica". Escasas, pero de interese. Algunhas ben coñecidas, as que se refiren ás condicións de vida das clases traballadoras; outras, moito menos, as que se referían ao que Marx chamaba a depredación do traballador e o terreo na economía capitalista.
Máis interesante que un estudo detallado desas ideas era preguntarse por que na tradición non tiveran practicamente ningún cultivo, moi pouco, con excepción dalgúns autores como Kautsky e Podolinsky. A causa, na súa opinión, era a presenza no pensamento de Marx dun esquema filosófico, que sen ser toda a súa filosofía era un moi importante nela, "que ten certa tendencia non só ao fatalismo senón ademais a concibir o dinamismo histórico como algo necesitado, fundamentalmente, do mal". Como dixera Marx nalgunha ocasión, a historia avanzaba polo lado malo, polo seu peor lado. Iso ocasionara que na tradición aceptásese alegremente, case como obvio, o constante empeoramento, a constante depredación tanto da forza de traballo como da mesma natureza. Na súa conferencia de 1983 sobre a "Tradición marxista e os novos problemas", Sacristán volveu novamente sobre as relacións entre a tradición e o movemento ecoloxista. Sinalou que se había feito usual "ver nos clásicos do marxismo a uns autores ignorantes desta problemática". Adoitábase pensar que Marx era un autor que non soubera nada destas cuestións e que, de feito, o que apuntara era máis ben contraproducente. Con todo, esta opinión, que parecía ser a crenza "de xente moi intelixente e culta" como Joan Martínez Alier, home moi competente, engadía Sacristán, pero que parecía estar convencido desa tese que, na súa opinión, era un erro, un inmenso erro.
Teses afíns poden rastrexarse na que foi a súa última conferencia, aínda inédita, "Introdución aos novos movementos sociais", unha intervención de xullo de 1985 en Xixón, un mes antes do seu falecemento. Hai aquí tamén diversos consideracións de interese sobre o ecoloxismo, considerado como un dos novos movementos alternativos. O ecoloxismo non era unha ciencia, non era a ecoloxía. O ecoloxismo era unha política, unha forma de concibir as relacións entre o home e a súa contorna viva ou inerte, entre a nosa especie e as demais especies e o mundo. Os movementos ecoloxistas, admitía entón Sacristán, tendían desgraciadamente con frecuencia á pseudociencia, a consideracións "presentadas como ciencia pero carentes de base e ata de argumentación". Cando ecólogos críticos co movemento como Margalef ou Laurent Samuel sinalaban que o ecoloxismo practicaba a pseudociencia esgrimían boas razóns para defender a súa crítica. Algúns grupos ecoloxistas practicárona, practícana agora ata. Esas tendencias anticientíficas eran froito dunha reacción mal orientada, pero explicable sostiña Sacristán, debida "aos desastres da tecnociencia oficial". Se era verdade que dar consellos ridículos achega do cancro ou da diabetes era un crime, "porque pode danar a uns cantos miles de persoas", fabricar armamento nuclear, avións de combate, "é moitísimo máis grave, porque pode danar a moitísima máis xente". Esta mala reacción que pode servir para explicar a presenza de pseudociencia en ambientes ecoloxistas non era, desde logo, unha xustificación; se os movementos ecoloxistas querían sobrevivir, ter influencia e eficacia política tiñan que superar esa irracionalidad anticientífica inicial.
A principal conversión que os condicionamentos ecolóxicos propuñan ao pensamento revolucionario, sinalou o tradutor de Adorno e Marcuse nunhas xornadas de Ecoloxía e Política celebradas en Murcia en 1979, consistía en abandonar a espeta do Xuízo Final, o utopismo, a escatología, desfacerse do milenarismo da tradición, crer inxenuamente que a revolución social era a plenitude dos tempos, un evento a partir do cal quedarían anuladas todas as tensones entre as persoas e entre estas e a Natureza, obrando entón sen obstáculo as boas e obxectivas leis do Ser, deformadas ata entón polas pecaminosas sociedades de clase, pola inxusta sociedade capitalista.
Non, non se trataba diso. Había que virar 180 graos a concepción entón usual sobre o desenvolvemento das forzas produtivas, que el chamou desde entón forzas produtivo-destrutivas, e o seu choque cunhas relacións de produción que encorsetaban o seu despregamento. O socialismo non consistía no despregamento sen obstáculos dun tren de alta velocidade senón no uso plausible e sen colapso dos freos de urxencia.
Singularmente, a política da ciencia debía cambiar. Non se trataba de axitar a destra e sinistra, días impares e festas de gardar, máis ciencia, máis máis madeira, máis ciencia, máis madeira, senón de axitar e argüir unha nova e sosegada política da ciencia que tivese o equilibrio homeostático da especie como principio esencial. O primeiro principio orientador dunha política da ciencia para esoutra sociedade, para esa comunidade ou federación de comunidades, debería ser unha rectificación dos modos dialécticos clásicos de pensar, hegelianos, só por negación, para pensar dun modo que incluíse unha dialecticidade distinta con elementos de positividade, unha dialecticidade que tivese como primeira virtude práctica a de Aristóteles, o principio do mesotes, da cordura, dimanante do feito de que as contraposicións nas que xa entón se estaba non as vía como resolubles ao modo hegeliano senón ao modo como se apunta no libro primeiro do Capital, mediante a creación do marco no cal podían dirimirse sen catástrofe.
Unha política socialista respecto das forzas produtivo-destrutivas contemporáneas tiña que ser bastante complexa e proceder co que el chamaba "moderación dialéctica", empuxando e freando selectivamente, cos valores socialistas presentes en todo momento, de modo que puidese calcular con precisión os eventuais "custos socialistas" de cada desenvolvemento. Esa política tiña que estar afastada de liñas simplistas aparentemente radicais, "como a simpleza progresista do desenvolvemento sen freo e a simpleza romántica do puro e simple bloqueo". A primeira liña non ofrecía ningunha seguridade socialista e si, en cambio, moi alta probabilidade de suicidio; a segunda, era para empezar, impracticable.
A ciencia no sentido contemporáneo era un coñecemento socializado con proxección técnica máis ou menos inmediata. Desta última circunstancia derivábase o seu perigo intrínseca como coñecemento sumamente eficaz: a excelencia da física como coñecemento era a base do armamento nuclear e químico. A reacción romántica a esta circunstancia consistente "en intentar desfacer o camiño andado e, na práctica política, bloquear a investigación" parecíalle a Sancristán non só inviable senón ademais indesexable. Desde o punto de vista político-moral, a ciencia era ambigua, por así dicilo, se non quería usar a palabra "neutral" lamentablemente satanizada nos ambientes de esquerda. Os produtos científicos eran ambiguos e levaban por si mesmos un risco probablemente proporcional á súa calidade epistemológica.
As súas propostas concretas para unha política da ciencia de orientación socialista sinalaban cinco nós básicos. Un exemplo das súas propostas: facer unha política da ciencia que admitise a preeminencia da educación sobre a investigación durante un certo longo período, principio orientado a evitar as malas reaccións por ineducación da humanidade ás consecuencias inevitables de redución do consumo. Un corolario deste primeiro principio: a acentuación da función educativa do ensino superior. Esta medida, o seu primeiro corolario, redundaban inmediatamente nun descenso do consumo a través dunha diminución da produtividade, polo menos, sinalaba, nunha primeira fase, "porque isto significa menos produción de profesionais e máis produción de 'homes cultos', que dicía Ortega".
Polo demais, Sacristán foi moi crítico respecto dalgunhas aproximacións ao tema entón bastante influentes. Así, comentando o libro de Hans Magnus Enzensberger, Para unha crítica da ecoloxía política (Barcelona, Anagrama en 1974), un ensaio escrito, na súa opinión, "con grandes bandazos que seica estean determinados pola tradición de mesturar a crítica ideolóxica coa consideración da cousa mesma, seica por precipitación na composición, e seica por pudores de revolucionario verbal", anotando un paso do ensaio - "A esquerda considerou ante todo o seu deber enfrontar o problema desde unha perspectiva crítico-ideolóxica. A súa actuación é fundamentalmente clarificadora, tratando de pór de manifesto as innumerables mixtificaciones que comporta o pensamento ecolóxico e promovendo o seu solució" (p.22), comentaba Sacristán: "Sen que iso sexa falso, a falta de sentido autocrítico estrágao: a esquerda empezou por ignorar todo iso e seguir pescudando o sexo dos anxos grupusculares durante anos, mentres os obreiros e o pobo de Erandio chocaban coa policía pola contaminación da súa atmosfera".
Nin que dicir ten que Sacristán, que nunca foi, desde o seu compromiso político marxista-comunista, nin ata antes, un filósofo ao uso, non se conformou coa reflexión teórica nin coa mera axitación propagandística. Organizou, loitou e combateu en organizacións tan esenciais como o CANC, o Comité Antinuclear de Catalunya, xunto a Paco Fernández Buey, Víctor Ríos, Toni Domènech ou Joan Pallisé; interveu no interior de Comisións Obreiras e era frecuente verlle en manifestacións obreiras e cidadás en Barcelona repartindo papeis e documentos, ademais de impartir numerosas e concorridas conferencias sobre a temática, sobre o ecoloxismo, sobre o antimilitarismo, contra a enerxía nuclear e, déixenme que non esqueza esta paisaxe, contra a estafa aléfica que significou a nosa permanencia na OTAN, unha falsaria e estudada xeración de consenso cidadán que permitiu a nosa permanencia nunha alianza militar criminal como o tratado do Atlántico Norte, dirixido durante anos, déixenme que recorde o seu nome, polo "socialista" Javier Solana.
No marco da nosa edición española de Lukács, escribía Sacristán na edición das Achegas á historia da estética, "este volume debe dar testemuño desta excepcional e rechamante característica do pensador húngaro". Con independencia do que cada lector -marxista ou non- estivese disposto a recibir da obra de Lukács, engadía, "ninguén pode negarlle esa peculiar capacidade de fundir a viva e áxil irrequietude do pensamento, a constante receptividade para con novidades e profundidades recentemente vistas, cunha persistencia de verdadeiro clásico en canto a unha media ducia de criterios histórico-filosóficos e estéticos básicos, aos cales é fiel o noso autor a través das vicisitudes dunha axitada vida de pensador, escritor e político".
Algo similar pode dicirse da súa vida e do seu facer. Sacristán non foi, propiamente, sen máis matices, un pensador ecoloxista nin sequera un ecosocialista hoxe ao uso, ou un dirixente político sensible, preocupado por un desenvolvemento sostible da economía. Non, Sacristán, foi un ecocomunista, alguén que non idealizó, desde logo, a aresta ecoloxista aos países do socialismo (ir)real, como si faría -ou xogase a facer- o que fose o seu amigo e compañeiro neste ámbito, Wolfgang Harich, de cuxos análise Sacristán bebeu críticamente, alguén, Sacristán, para quen o socialismo non consistía en facer o mesmo que o capitalismo aínda que mellor, máis eficazmente, e cun pouquiño máis de humanidade, senón, esencialmente, construír algo novo, unha nova cultura, unha nova forma de relacionarnos coa Natureza e entre nós a través de novos procedementos democráticos participativos, evitando que a Terra se convertese nun estercolero. No editorial do número 1 de mentres tanto, el mesmo sinalou a urxencia da tarefa que habería que proporse "para que tras esta noite escura da crise dunha civilización despuntase unha humanidade máis xusta nunha Terra habitable, no canto dun inmenso rabaño de atontados ruidosos nun estercolero químico, farmacéutico e radioactivo".
A moitos de nós, ese programa séguennos parecendo unha aspiración necesaria, urxente, razoable e sen dúbida xusta. Grazas.
Seminario da FIM sobre Ecoloxía e Marxismo no Ateneo de Madrid.
O ecocomunismo de Manuel Sancristán
Salvador Lóper Arnal 06/03/2011
"O ecocomunismo de Manuel Sacristán"
Notas:
[1] Véxase sen permiso, nº 7, 2010.
[2] Os textos de Sacristán que usei nesta comunicación proveñen fundamentalmente dos escritos recollidos en Pacifismo, ecoloxismo e política alternativa (Barcelona, Icaria-Público, 2010), de conferencias incluídas en M. Sancristán, Seis conferencias (Barcelona, El Viejo Topo, 2005) e doutros textos inéditos, transcritos polo meu, ou que están situados entre a documentación depositada en Reserva da Biblioteca Central da UB, fondo Sancristán.
Rebelión publicou este artigo co permiso do autor mediante unha licenza de Creative Commons, respectando a súa liberdade para publicalo noutras fontes.
Fonte: http://www.espai-marx.net/ca?id=6277
[*] Salvador López Arnal, .
Escritos en Rebelión de Salvador López Arnal.
___________________________
Sobre o legado de Manuel Sacristan:
http://www.aep.cat/sacristan/
Da primavera de Praga ao marxismo ecoloxista:
google-book
POR SALVADOR LÓPEZ ARNAL
ESCRITOS SOBRE SACRISTÁN [en formato pdf]
PRÓLOGO DE LUÍS ALEGRE ZAHONERO E CARLOS FERNÁNDEZ LIRIA
Copyleft 2010
Este libro de Salvador López Arnal, con prólogo de Luís Alegre Zahonero e Carlos Fernández, é de propiedade pública.
Texto de 1970
Intervención no Pleno do Comité Central do PCE de 1970
Manuel Sacristán Luzón
08-12-2010
Texto publicado a finais do franquismo
Sobre a cuestión nacional
Manuel Sacristán Luzón
03-12-2010
Conversacións con Manuel Sacristán Luzón
O PSOE TRAIZOOU Á ESQUERDA [formato pdf.]
www.omegalfa.es - Biblioteca Libre
Publicouse en Mundo Obreiro, 28.2.1985. É, segundo creemos, a última entrevista concedida por Manuel Sacristán. Foi realizada por Carlos Piera, autor do encabezamiento que da título á conversación e da súa presentación.
Información baseada na enviada por:
Alexandre Carrodeguas
-republicadetraballadoras@gmail.com-
23 de abril de 2011 23:03__________________________________