FOCO DE CONTAMINACIÓN
A Ría de Ferrol: media vida doente e industrializada
O cortoplacismo no deseño de infraestructuras, os vertidos industriais e unha inexistente depuración ata fai apenas catro anos marcan o pasado, presente e futuro de ríaa ferrolana
Por Pablo J. Rañales Pérez [*]
30.05.2021
A contaminación da Ría de Ferrol non xurdiu a partir dun proceso efervescente e de pura combustión. Ao contrario, naceu pinga a pinga, converténdose nunha enfermidade crónica que aínda perdura na actualidade. A explicación ao que sucedeu nesta unión de auga salgada e doce situada no noroeste de Galicia non é simple; non existe un responsábel único dos procesos de contaminación, senón que se constitúe como un traballo colectivo, sustentado principal e sinteticamente, como expoñen as persoas consultadas para esta reportaxe e a documentación analizada, pola non-xestión e uns intereses e necesidades con perspectivas cortopracistas.
Nun momento de posíbeis transformacións estruturais, amparadas pola chegada dos fondos Next Generation a Galicia, cobra especial relevancia o concepto de sostibilidade medioambiental. Xunto coa dixitalización, a comunidade autónoma enfróntase ao reto de transformar os modelos produtivos industriais en novas formas de organización sostíbeis a longo prazo, de face a aproveitar as sinerxías do diñeiro europeo. A sociedade galega mira ao futuro, pero tamén podería botar a vista atrás para entender que sucedeu cos seus espazos naturais.
O sábado 24 de abril, ante a planta regasificadora de Reganosa, situada na Ría de Ferrol, a terceira máis utilizada no sistema español, a Coordinadora Galega por un Reparto Xusto dous Fondos Europeos concentrábase para denunciar falta de transparencia e de participación civil na asignación autonómica dos fondos Next Generation. Algúns dos lemas expostos na concentración axudan a entender a dirección das súas críticas: "Non máis diñeiro para quen contamina". Como telón de fondo deste acto, os tanques agrisados da planta de gas, pintados dun abanico de cores (azul, laranxa, amarelo, verde, violeta) e situados a un quilómetro das 65.000 persoas que viven en Ferrol. A concentración desta agrupación civil constata un feito: na Ría de Ferrol saltaron algunhas alarmas para evitar que se repitan os mesmos erros do pasado.
De face a entender mellor o contexto medioambiental da zona, Xan Rodríguez Silvar, director e fundador da delegación ferrolana da Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN), ademais de activista medioambiental, repasa durante unha hora e corenta e cinco minutos as grandes construcións que se realizaron na Ría. Unha a unha, compara fotos actuais con instantáneas dos 60. Nese período de tempo, pódense comprobar os cambios, as consecuencias e os efectos da contaminación. A exposición que leva a cabo Xan Rodríguez é o resultado de corenta anos de activismo, como corenta anos ten a delegación da Sociedade Galega de Historia Natural.
Que presenciou Xan polo camiño? O máis evidente, unha subida no ranking: a Ría de Ferrol é a segunda máis contaminada de toda Galicia, por detrás da área de Vigo, pero tamén perdeu en torno a 3.000 especies mariñas, segundo o catedrático de zooloxía mariña pola USC e director da Estación de Bioloxía Mariña da Graña, Victoriano Urgorri. De igual xeito, foi das máis sometidas a recheos e obras, con máis de tres millóns de metros cúbicos, segundo datos aportados polo xornal El País. Por haber, houbo ate galardoes, coa entrega do premio á contaminación en 2016 por parte de Ecoloxistas en Acción, baixo o marco das súas "Bandeiras Negras".
Xan Rodríguez contextualiza o inicio da contaminación de Ferrol. "Do século XVIII a mediados do XX xa existe un impacto medioambiental na zona. Pasar de mil, mil e pouco habitantes en Ferrol Vello a vinte e cinco mil" Aí xa hai vertidos a ríaa?, declara. É a denominada contaminación orgánica, produto da actividade humana nos seus fogares. Os séculos XVIII e XIX son momentos craves na expansión urbana de Ferrol, pero tamén dos estaleiros en auxe. É o Ferrol da Ilustración, porto fundamental na construción de buques para a Armada da man de Felipe V e Fernando VI.
Pero, máis aló do crecemento demográfico da zona, o verdadeiramente diferencial para alcanzar as máximas cotas de contaminación arrinca no século XX. En gran medida, a historia da Ría está interrelacionada coa expansión industrial, marcada polo franquismo en todo o territorio nacional. Atopamos unha data crave: 1953, a fundación de Megasa Siderúrgica S.L., propiedade da familia Freire, unha fábrica de aceiro corrugado en barra, en rolo salvaxe e de alambrón. A fábrica está situada no corazón da Ría, a 9 quilómetros do porto de Ferrol, unha posición xeográfica estratéxica que favorece o transporte e, tamén, as actividades da industria siderúrxica. Pero, en contrapartida ao aumento dos beneficios económicos, hai uns custos medioambientais.
"Megasa importa chatarra do mercado internacional para fabricar material de construción. Descargan a chatarra no porto interior de Ferrol, cunha uña ao aire libre, ao besta, e levan os materiais por estrada á fábrica para fundilos. O problema é que fundir chatarra xera escoria, refugallos que se teñen que xestionar", explica Rodríguez Silvar.
Ao subir a marea, a auga entraba en contacto coa escoria arroxada, segundo o director da SGHN, directamente a terra ou á ribeira. Con Megasa, e tendo en conta que a súa vida empresarial desenvólvese desde mediados da década dos 50, xa se consolida un historial longo de metais pesados industriais e residuos que deterioraban o ecosistema medioambiental da Ría.
A fábrica segue funcionando na actualidade, con discreción, parapetada tras unha fileira de árbores. Preto dela, atopamos un parque para cans, o paseo marítimo do pobo de Xuvia e vivendas civís. Unha vista rápida desde Google Maps axuda a entender mellor que hai detrás do vexetal, xusto á beira da poboación local: grandes montañas de chatarra que se someten a fortes procesos de transformación para reconverterse en aceiro. A sé dun gran imperio industrial, acubillada nas entrañas da Ría ferrolá, funciona a toda potencia coa mesma discreción que a súa familia propietaria. Os Freire, á fin e ao cabo, apareceron reiteradas veces na revista Forbes como as fortunas máis ricas de España, con cifras próximas aos 750 millóns de euros, pero apenas se expoñen ao ollo público.
Un espazo de enxeñerías low cost
O catedrático Victoriano Urgorri sintetiza para El País os tres factores craves no deterioro medioambiental da Ría, apoiados tamén pola análise de Xan Rodríguez Silvar. O primeiro, mencionado anteriormente, é a contaminación orgánica a partir dos vertidos producidos nos fogares dos ferrolterranos, non debidamente depurados ate fai apenas uns anos. O segundo factor, os vertidos industriais, consolidouse ao redor da actuación de Megasa, pero tamén con outras empresas como Forestal del Atlántico, un complexo petroquímico situado na Ría, ou os estaleiros da actual Navantia (Astano e Bazan), o símbolo da construción naval de Galicia. O terceiro gran mal desenvólvese nas obras civís realizadas na Ría, que desembocaron nunha ocupación do terreo irreversíbel, da man duns vertidos que quedaron sedimentados no fondo da Ría. Difíciles de extraer e difíciles de solucionar.
As ampliacións dos estaleiros, a reconstrución da ponte das Pías tralo choque do Discovery Enterprise, a instalación dun porto carboeiro... todas estas obras civís construídas sobre a Ría son cualificadas por Xan Rodríguez como "enxeñería low cost", destinadas a satisfacer as necesidades da forma máis barata e rápida posíbel, pero acelerando a sedimentación e impedindo o paso da auga. Con todo, de entre todas elas, hai unha que destaca por encima do resto: o porto exterior de Ferrol, 70.000 metros cadrados cun dique de abrigo de máis dun quilómetro de distancia.
Sentados na mesma terraza do peirao de Mugardos, unha vila mariñeira que non se entende sen o seu vínculo coa pesca e a Ría, pero en distintos días e franxas horarias, Evaristo Martínez e Luís Alonso, o primeiro recente mariñeiro de 23 anos e o segundo, pescador de baixura na Ría de Ferrol, falan dos seus oficios vinculados ao mar. Ambos falan, tamén, do porto exterior. E Evaristo Martínez e Luís Alonso, sentados na mesma terraza, pero en distintos días e franxas horarias, chegan á mesma conclusión: esa construción cambiouno todo.
"O porto exterior transformou o fluxo de entrada e saída do auga; antes entraba con moita máis forza que agora. Perdeuse intensidade ao estreitar a boca e non hai a mesma renovación", explica Evaristo Martínez. Tamén Xan Rodríguez, desde a Sociedade Galega de Historia Natural, corrobora as transformacións no fluxo das augas, principalmente coa construción do longo dique de abrigo sobre o que se estampan as olas e as correntes. Esta renovación é un tema central para o ecosistema dunha ría, sobre todo si temos en conta que a súa biodiversidade se fundamenta no equilibrio entre a auga salgada e a auga doce.
Este porto exterior constitúese como a obra cumio de todo un historial de construcións civís e empresas industriais dentro dunha ría angosta, pequena, 18 veces menor que a ría de Arousa: Megasa, complexos de Astano-Navantia, ponte d'As Pías, porto interior carboeiro, planta química de Forestal del Atlántico, a regasificadora de Reganosa e o porto exterior. Sete grandes intervencións, todas nunha mesma ría. E todas, en maior ou menor medida, terminaron ou ben vertendo residuos, ou ben gañando espazo, coméndollo á auga, creándo-o si non o houbese. Un impacto construtivo que pasa factura.
Desde a óptica mariñeira, tanto Luís Alonso como Evaristo Martínez coinciden en que o máis lóxico fose evitar a construción da planta de gas ou do porto exterior. Martínez conclúe que "igual deberían escoitar á xente de mar de aquí; non construír estas cousas que puideron interesar nun pasado, pero a moi curto prazo". Nas súas palabras asoma o cortopracismo e a industrialización desmedida da Ría de Ferrol.
Ao longo das últimas décadas, a sociedade civil galega tamén denunciou de xeito público e reiterada a situación á Comisión de Peticións da Unión Europea. De feito, é posíbel atopar peticións cidadás do ano 1999 e 2006, que aportaban probas sobre diferentes vertidos contaminantes, avisos constantes centrados na urxencia medioambiental das rías galegas. Este proceso de queixas tardou anos en ter algún tipo de movemento político; en 2013, unha comisión de investigación, xestionada en gran parte pola actual eurodeputada do Bloque Nacionalista Galego (BNG) Ana Miranda, chegaba a Galiza para comprobar a solidez das denuncias da cidadanía, que achacaban a diferentes niveis administrativos nacionais e autonómicos unha falta de aplicación de Directivas europeas. A visita imbuíase dun certo simbolismo, ao atender por fin as peticións civís.
En teoría, esta comisión de investigación visitaría as rías d'O Burgo e Vigo e redactaría un informe consensuado, non vinculante pero crave para recibir futuros fondos europeos.
Na práctica, non foi, nin moito menos, así.
Houbo fortes discrepancias entre os membros da comisión, pertencentes a diferentes partidos. O resultado da investigación e primeira visita de eurodeputados saldouse cun texto que saía á luz con frases censuradas e rodeado de discusións. Segundo o artigo "Os vertidos disfrazados de Ferrol" de El País, o PPE (Partido Popular Europeo) manobrou para sacar á luz un informe con cambios non comunicados previamente ao resto de grupos europeos.
As frases eliminadas do texto final, recollidas pola xornalista Belén Domínguez Cebrián para El País, aludían a unha realidade preocupante, de emerxencia medioambiental e socioeconómica. Referíanse, en esencia, á enfermidade crónica da Ría, á excesiva industrialización e á mala utilización de fondos europeos.
No informe feito público, non hai referencias a ningunha enxeñería low cost, como as define Xan Rodríguez, nin ás consecuencias dos recheos e obras civís ou ao cortopracismo que critica Evaristo Martínez. Si que hai, en contraposición, un conflito narrativo constante entre os seus asinantes, unha pugna de valoracións, argumentos e contraargumentos que se desenvolve nos pés de páxina do escrito.
Que resumo pódese facer de todo isto? Que palpita por detrás da Ría ferrolana? Xan Rodríguez presenta unha tese aglutinadora: "A Ría estivo sempre, a partir do XVIII, a mercé de poderes superiores. Agora non é a coroa de España, pero pode ser Endesa".
As feridas da contaminación
Os efectos da contaminación son medioambientais pero tamén socioeconómicos. Os primeiros levaron á Ría a ser a máis contaminada en cobre e a unha gran perda de biodiversidade. Os segundos, máis complexos aínda, están relacionados co valor económico e ate cultural que ten o marisqueo na zona: a contaminación reduciu postos de emprego, capacidade de produción e a calidade laboral da pesca de baixura. Luís Alonso é tallante: "Sinceramente, os pescadores que se quedan pola zona de Ferrol non sé como viven. Non poden darlle as contas".
Por detrás da contaminación, existe un problema estrutural latente: o complicado futuro dun oficio de tradición simbólica e histórica, a pesca artesanal. Sobre a mesa, o gran reto é atopar unha posíbel substitución xeracional. Nese sentido, os vinte anos de traballo pesqueiro de Luís Alonso lévanlle a afirmar que "si volvese ter 22-23 anos, cambiaría de oficio" O seu fillo quere seguir os seus pasos pero a el non lle gusta "que vaia para o mar porque non ten futuro". "Eu buscaría outro traballo: carpintería, albanelería. Preferiríao. Nisto quedarán catro contados; o que compra un barco é para intentar vivir el, só el" di.
Con todo, aínda queda unha físgoa para a esperanza: as depuradoras locais están en funcionamento desde 2017. Iso si, calculábase que a depuración chegaría en 2009. Xan Rodríguez apunta que ate nos anos 90 xa había promesas sobre a súa construción. O saneamento tardou en chegar á Ría dez anos por encima do planeado; era a única que estaba sen depurar. Houbo décadas de marxe para que a enfermidade final, a contaminación crónica, puidese xestarse.
O Diario de Ferrol informaba en 2018 de que a área librábase das "Bandeiras Negras" de Ecologistas en Acción grazas á calidade das súas augas. A contaminación orgánica, derivada da actividade humana, ten xa un rival nas centrais de depuración. No entanto, o catedrático en zoología Victoriano Urgorri explicaba para o mesmo diario local que en ningún caso poderase volver á situación anterior: as alteracións físicas son irreversíbeis, tendo en conta que parten de grandes obras, e afectaron ao fluxo das correntes e á supervivencia de moitas das especies da Ría ferrolá.
Xan Rodríguez fala das posíbeis solucións. Non hai ningunha fácil: máis aló do saneamento integral en marcha, é complicado suprimir os recheos sedimentados no fondo da Ría ou eliminar as consecuencias directas dos vertidos industriais. Todos os plans requiren dun custo moi alto en términos económicos e de tempo. Trataríase dun "Plan Marshall de enxeñería" complicado de xestionar a medio-longo prazo.
Cabo preguntarse que papel poden xogar os fondos Next Generation no futuro da Ría de Ferrol, pero tamén na reconfiguración medioambiental de Galicia para o século XXI. A ría ferrolana ensina que é fundamental saber a quen se beneficia, para que e por que, nun intento por non repetir os mesmos erros do pasado. Nese sentido, as últimas informacións dispoñíbeis apuntan a catro grandes entes encargados da canalización dos fondos europeos en Galicia: Abanca, Reganosa (propietaria da planta de gas de Mugardos), Sogama e Xunta, a partir dunha sociedade limitada público-privada ideada polo propio goberno.
A crise da covid-19 e tamén a chegada dos fondos europeos sitúan á sociedade civil e ás administracións públicas locais ante un reto: o de facer xustiza nun espazo natural do que saíron, nalgunhas limpezas nas que participou o mariñeiro Luís Alonso, xa fai quince anos, desde rodas de automóbiles e cabinas de teléfono ate escaleiras de aluminio. A Ría foi, é e queda pendente saber si continuará sendo ese buraco negro xigantesco e tranquilo que tragou todo sen chistar, unha e outra vez, ano tras ano, e sobre o que ninguén pode calcular exactamente cando vai a implosionar.
[*] Pablo J. Rañales Pérez (Mugardos, 1999). Escritor novel. Estudante de xornalismo na USC. Profesor de escritura creativa no Círculo de Ares. | Retazosdepablook |
Fonte: CTXT. Contexto e Acción. | 29.05.2021 | Baixo a licenza Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
_______