Santiago Mayor [*]
10.01.2015
De entrada é bo aclarar que o título é un pouco enganoso. A idea deste artigo non é falar sobre a revista humorística francesa Charlie Hebdo, pero si tomar un debate que emerxeu a partir do brutal ataque sufrido pola súa redacción o mércores 7 de xaneiro: o da suposta liberdade de expresión.
A masacre perpetrada por tres cidadáns franceses de ascendencia árabe e de relixión musulmá é sen dúbida depreciábel. Partindo desa base e deixando de lado calquera debate respecto diso, resulta interesante abordar a problemática da liberdade de expresión.
Non é unha tarefa sinxela, máis no mundo do xornalismo que, ao marxe de ideoloxías tende a abroquelarse detrás deste concepto practicamente sen matices e considera calquera posta en dúbida da súa profesión como un "ataque" a esa suposta liberdade.
Que é a liberdade de expresión?
Como bo concepto liberal, a liberdade de expresión baséase na igualdade ante a lei. Todos os cidadáns e cidadás son igualmente libres de emitir as súas opinións. Agora ben, non hai que ser Karl Marx para saber que isto non é tan así.
Non calquera, neste mundo, pode e ten acceso a difundir as súas ideas masivamente na televisión, a radio ou os diarios. Ese é un atributo de poucas persoas, maioritariamente empresarios ou, de mínima, xente cun capital cultural e económico importante.
(Si, existen medios alternativos e populares, pero cal é o seu alcance? A propia dinámica nalgúns casos e a escaseza de recursos financeiros -como pasa con Notas- noutros, convértese nun enorme limitante á hora de inserirse nunha disputa pola masividade).
Entón xa logramos delimitar un primeiro espazo da liberdade de expresión. Son libres de expresarse quen teñen as condicións materiais para facelo.
Este primeiro punto está asociado con outra restrición que, aínda que non é lineal, achégase moito e ten que ver co poder nunha sociedade determinada. Os sectores oprimidos, marxinados e excluídos adoitan carecer de voz propia onde expresarse. En xeral, os medios de comunicación non reflicten a súa realidade, as súas necesidades e, pola contra, os estigmatizan e reforzan a dinámica de dominación.
Acá é onde aparece o eixe central do debate quen exerce a liberdade de expresión? E, máis importante aínda sobre quen a exercen?
José Antonio Gutiérrez, no seu artigo Je ne suis pas Charlie (Eu non son Charlie) faise eco disto e sostén: "Non me esquezo da carátula do Nº 1099 de Charlie Hebdo, na cal se trivializaba a masacre de máis de mil exipcios por unha brutal ditadura militar, que ten o beneplácito de Francia e de EEUU, mediante unha portada que di algo así como Matanza en Egipto. O Corán é unha merda: non detén as balas".
E acto seguido preguntábase que pasaría si publicase "unha revista cuxa portada tivese o seguinte lema: Matanza en Parides. Charlie Hebdo é unha merda: non detén as balas e fixese unha caricatura do falecido Jean Cabut cribado cunha copia da revista nas súas mans". Sen dúbidas sería un escándalo mundial, reproducido até a fartura en todos os medios internacionais e que chegaría a gran parte dos fogares do mundo.
Con todo da tapa 1099 de Charlie Hebdo ninguén, máis que quen compraron a revista, se acorda.
Dereito á información e responsabilidade social do xornalismo
Ao concepto de liberdade de expresión preferimos substituílo por outros dous, presentes no Código Internacional de Ética Xornalística da UNESCO: o dereito á información e o de responsabilidade social do xornalismo e os xornalistas.
"No xornalismo, a información compréndese como un ben social, e non como un simple produto. Isto significa que o xornalista comparte a responsabilidade da información transmitida", sostén o Código da UNESCO aprobado en 1983. E aquí é onde máis se mete o dedo na chaga desta profesión tan egocéntrica e individualista.
Non dá o mesmo dicir tal ou cal cousa. Non se pode dicir sempre o que a un se lle canta. O xornalismo supón unha responsabilidade, e como dicimos en Notas, unha responsabilidade histórica. Un compromiso co noso tempo e o noso lugar.
Prosegue o Código de Ética: "O verdadeiro xornalista defende os valores universais do humanismo, en particular a paz, a democracia, os dereitos do home, o progreso social e a liberación nacional, e respectando o carácter distintivo, o valor e a dignidade de cada cultura, así como o dereito de cada pobo a escoller libremente e desenvolver os seus sistemas políticos, social, económico ou cultural" [o resaltado é do autor].
A indignación que suscitou o ataque á redacción de Charlie Hebdo está a anos luz da que produciu, na prensa occidental polo menos, o bombardeo sistemático durante máis de 50 días por parte de Israel á Franxa de Gaza. Máis de dous mil palestinos morreron, entre eles máis de 500 nenos e nenas. Esas vidas valen menos que as dos 12 xornalistas franceses? Para nada. E iso vai dicir todo o mundo. Pero unha cousa é o que se di e outra o que se fai.
Ou como tomariamos na nosa sociedade occidental e cristiá que unha revista dun país musulmán como Irán ou Exipto fixese recurrentemente caricaturas ofensivas sobre Xesucristo ou a Virxe María? Seriamos tan tolerantes e gritariamos aos catro ventos o dereito dos humoristas islámicos a expresarse? Eu creo que non, porque a burla é sempre máis sinxela sobre un outro subordinado ou, en última instancia, sobre un mesmo. Eu pódome criticar, pero outros?
En Europa, continente colonialista que durante décadas oprimiu e aínda hoxe oprime a países do terceiro mundo (moitos deles de crenza musulmá) está crecendo unha ola de islamófobia que identifica a calquera crente do Islam cun potencial terrorista.
Desde o xornalismo e desde o humor hai que asumir unha responsabilidade neste contexto (que non é o mesmo que o de Arxentina, vale aclarar). En nome da liberdade de expresión non se pode reproducir a estigmatización e a lóxica de opresión sobre os sectores marxinados e excluídos. Sobre un outro do que vale dicir calquera cousa.
En nome de reivindicar o meu dereito a opinar non podo apontoar esa lóxica que somete e condena a comunidades enteiras.
Como sabiamente publicou na tapa do seu último número a Revista Barcelona "o mundo occidental" condenou o ataque e "reivindicou un sistema de valores, crenzas e negocios que case nunca comete xenocidios, que poucas veces financia grupos terroristas, que estigmatiza unicamente a quen o merecen".
A hipocresía é unha práctica que debemos desterrar da nosa profesión. A liberdade de expresión é, quizais, a súa manifestación máis importante.
[*] Santiago Mayor, @SantiMayor, Xornalista. Membro do equipo de redacción de @Notas_arg (Notas - Periodismo Popular), @PatriaGrandeArg. Ezpeleta, Quilmes, Argentina. notas.org.ar, outros artigos de do autor en Rebelión.
Publicado en Rebelión o 10 de Xaneiro de 2015, mediante unha licenza de Creative Commons, respectando a súa liberdade para publicalo, co permiso do autor, noutras fontes.
____________________