Algo sobre Bolonia (no País de Jauja)

Fernández Sixto, Juan - Monturas (FE)
18 de março de 2009 14:16
Para: Colectivo Ártabra 21


A descomposición da Universidade

O "proceso de Bolonia" pretende facilitar a incorporación dos licenciados á sociedade. En realidade, esconde tras as súas promesas unha poutada que pode ser mortal para as estruturas do ensino público.

JOSÉ LUÍS PARDO 10/11/2008

Como sucede a miúdo en política, o xeito máis seguro de acalar toda resistencia contra un proceso regresivo e empobrecedor é exhibilo ante a opinión pública de acordo coa demagóxica estratexia que consiste en dicirlle á xente, á mantenta de tal proceso, exclusivamente o que lle agradará escoitar. Así, no caso que nos ocupa, as autoridades encargadas de xestionar a reforma das universidades que se está culminando no noso país -sexa cal for o seu lugar no espectro político parlamentario- presentaron sistematicamente este asunto como unha saudable evolución ao final da cal conseguiuse que a práctica totalidade dos titulados superiores atopen un emprego cualificado ao acabar os seus estudos, que os estudantes poidan moverse libremente dunha universidade europea a outra e que os diplomas expedidos por estas institucións teñan a mesma validez en todo o territorio da Unión.

Unha vez establecido propagandísticamente que o chamado "proceso de Bolonia" consiste nisto e soamente nisto, nada resulta máis sinxelo que estigmatizar a quen temos reservas críticas contra ese proceso como unha caterva de tolos irresponsables que, xa sexa por defender anacrónicos privilexios corporativistas ou por pertencer ás hostes antisistema do Doutor Maligno, queren que siga aumentando o paro entre os licenciados e rexeitan a homologación de títulos e as bolsas no estranxeiro por pura perfidia burocrática. Vaia, pois, por adiantado que o autor destas liñas tamén atopa desexables eses obxectivos así proclamados, e que se se tratase deles nada tería que opor á presente transformación dos estudos superiores.

Con todo, o que as autoridades políticas non din -e, seguramente, tampouco a opinión pública mórrese por sabelo- é que baixo ese nome pomposo desenvólvese en España unha operación á vez máis simple e máis complexa de reconversión cultural destinada a reducir drasticamente o tamaño das universidades -e iso non por razóns científicas, o que seica estivese plenamente xustificado, senón unicamente por motivos contables- e a someter enteiramente o seu réxime de funcionamento ás necesidades do mercado e ás esixencias das empresas, futuras empleadoras dos seus titulados; unha operación que, polo demais, encádrase no contexto xeneralizado de descomposición das institucións características do Estado social de dereito e que concuerda con outros exemplos financieramente sanguentos de subordinación das arcas públicas ao beneficio privado a que estamos asistindo ultimamente.

Haberá moitos para quen estas tres cousas (a diminución do espazo universitario, a desaparición da autonomía académica fronte ao mercado e a liquidación do Estado social) resulten farto convenientes, pero é preferible chamar ás cousas polo seu nome e non presentar como unha "revolución pedagóxica" ou un radical e beneficioso "cambio de paradigma" o que só é un axuste duro e unha poutada mortal para as estruturas do ensino público, así como tomar plena conciencia das consecuencias que implican as decisións que neste sentido estanse tomando. Destas consecuencias querería destacar polo menos as tres que seguen.

1. A "sociedade do coñecemento". Este sintagma, case convertido nunha marca publicitaria que designa o porto no que han de desembarcar as actuais reformas, esconde no seu interior, por unha banda, a substitución dos contidos cognoscitivos polos seus colectores, xa que se confunde -nun exercicio de papanatismo simpar- a instalación de dispositivos tecnolóxicos de informática aplicada en todas as institucións educativas co progreso mesmo da ciencia, coma se os computadores xerasen espontaneamente sabedoría e non fosen perfectamente compatibles coa estupidez, a falsidade e a mendacidad; e, por outra banda, o "coñecemento" así invocado, que perdeu todo apelido que puidese cualificarlo ou concretalo -como o perderon no seu día as artes, oficios e profesións para converterse no que Marx chamaba "unha gelatina de traballo humano totalmente indiferenciado", calculable en diñeiro por unidade de tempo-, é o dramático resultado da destrución das articulacións teóricas e doctrinales da investigación científica para convertelas en habilidades e destrezas cotizables no mercado empresarial. A recente adscrición das universidades ao ministerio das empresas tecnolóxicas non anuncia unicamente a substitución da lóxica do saber científico pola do beneficio empresarial na distribución de coñecementos, senón a renuncia dos poderes públicos a dar prioridade a un ensino de calidade capaz de contrarrestar as consecuencias políticas das desigualdades socioeconómicas.

2. O novo mercado do saber. Cando os defensores da "sociedade do coñecemento" (con Anthony Giddens á cabeza) afirman que o mercado laboral do futuro requirirá unha maioría de traballadores con educación superior, non están referíndose a un aumento de cualificación científica senón máis ben ao contrario, á necesidade de rebaixar a cualificación do ensino superior para adaptala ás cambiantes necesidades mercantís; que se esixa a descomposición dos saberes científicos que antes configuraban o ensino superior e a súa redución ás competencias requiridas en cada caso polo mercado de traballo, e que ademais se destine aos individuos a proseguir esta "educación superior" ao longo de toda a súa vida laboral é algo xa de seu suficientemente expresivo: soamente unha man de obra (ou de "coñecemento") completamente descualificada necesita unha permanente recualificación, e só ela é apta -é dicir, o suficientemente inepta- para recibila. Seica por iso o novo ensino universitario empeza xa a denominarse "educación postsecundaria", é dicir, unha continuación indefinida do ensino medio (cousa especialmente preocupante neste país, onde a reforma universitaria está seguindo os mesmos principios seudopedagógicos que fixeron da educación secundaria o coñecido desastre en que hoxe está convertida): como confesa o propio Giddens, o ensino superior vai perdendo, como profesión, o atractivo que noutro tempo tivo para algúns mozos da súa xeración, fronte a outros empregos na industria ou a banca; e vaino perdendo na medida en que o profesorado universitario vaise convertendo nun subsector da "produción de coñecementos" para a industria e a banca.

3. O ocaso dos estudos superiores. Non é de estrañar, por iso, que o "proceso" -dun modo genuinamente autóctono que xa non pode escudarse en instancias "europeas"- culmine no atentado contra a profesión de profesor de bacharelato que denunciaba o pasado 3 de novembro o Manifesto publicado neste mesmo periódico: recoñecendo implicitamente o fracaso antes ata da súa implantación, a administración educativa admite que os novos títulos non capacitan aos egresados para a docencia, saída profesional case exclusiva dos estudantes de humanidades; pero, en lugar de complementalos mediante uns coñecementos avanzados que paliarían o déficit dos contidos científicos recortados, substitúe estes por un curso de orientación psicopedagógica que condena aos profesores e alumnos de secundaria á indigencia intelectual e supón a desaparición a medio prazo dos estudos universitarios superiores en humanidades, xa que quen necesitarían cursalos veranse empuxados pola necesidade a renunciar a eles a favor do curso pedagóxico.

Todos os que traballamos nela sabemos que a universidade española necesita urxentemente unha reforma que atalle os seus moitos males, pero non é iso o que agora estamos facendo, entre outras cousas porque ninguén se molestou en facer deles un verdadeiro diagnóstico. O único que por agora estamos facendo, baixo unha vaga e incontrastable promesa de competitividade futura, é destruír, abaratar e desmontar o que había, introducir na universidade o mesmo malestar e desánimo que reinan nos institutos de secundaria, e iso sen ningunha idea reitora de cal poida ser o modelo ao que nos estamos desprazando, porque seguramente non hai tal cousa, a menos que a pobreza cultural e a degradación do coñecemento en mercancía sexan para alguén un modelo a imitar.

José Luís Pardo é catedrático de Filosofía na Universidade Complutense de Madrid

Enlace co artigo orixinal en "El País"




Información e mentiras sobre Bolonia

Andrés Recalde 28/01/2009

Unha das máis últimas e sorprendentes noticias sobre o proceso de Bolonia é a da solicitude dos reitores das universidades ao ministerio correspondente para que emprenda unha campaña de información para dar a coñecer as bondades da proposta, pois parece preocuparlles a extensión de posicións críticas. Non podemos negar que hai aquí unha desas situacións que os economistas chaman de asimetría informativa. Á beira de insiders que coñecen os intríngulis do asunto, hai outros, entre os que probablemente nos atopamos moitos, que non somos tan duchos. E, con todo, o que nos motiva a escribir é que os que demandan máis información non parecen estar interesados en corrixir algunhas ideas difundidas, aínda a propósito da súa inexactitud.

A primeira falsidade que habitualmente se dá por certa é que a reforma pretende adaptar o noso sistema a "acordos internacionais" sobre o Espazo Europeo da Educación Superior. Mentira. Ninguén atopará directiva, regulamento ou calquera outro tipo de norma asinada polos estados ou as institucións europeas a cuxo cumprimento ver constreñido o noso país. O que houbo en Bolonia son reunións de "expertos en educación" de varios países europeos coa intención de uniformizar a educación superior. Pero os que nos dedicamos ao dereito (e ata os que non) sabemos que non é o mesmo unha norma xurídica elaborada con arranxo a un procedemento, que o texto que resulta dunha reunión de especializados en parir propostas, neste caso educativas.

No primeiro caso, a lexitimidade democrática é orzamento para impor unha decisión política e consecuencia dos procedementos que rexen o Estado de dereito. A opinión dos suxeitos privados, por moi expertos que sexan, só debe ser un criterio que os políticos deben valorar cando toman as súas decisións. Entender que aquelas reunións obrigaban ao Estado español, como é opinión xeneralizada, non é senón un paso máis nesa tendencia cara á desregulación e o desmantelamento dos instrumentos normativos, que tan malas experiencias deixaron noutros ámbitos (vide. os seus efectos na crise económica).

Aínda que os chamados "acordos de Bolonia" non obrigasen, puideron constituír unha directriz que obtivese consenso e que a maioría dos Estados europeos seguise ao reformar os estudos universitarios. En tal caso, concedemos que conviría pensarllo antes de quedar á marxe. Pero tampouco esta afirmación é correcta, aínda que aquí o noso xuízo limitarase ao ámbito que coñecemos (os estudos da titulación de Dere-cho). Calquera xurista sabe que no Dereito continental europeo (e, especialmente, no caso español) as referencias internacionais máis relevantes son Alemaña e Italia. Desde fai séculos as principais achegas na elaboración de principios e teorías, reformas lexislativas ou doutrinas jurisprudenciales proveñen ou se inspiran na rigorosa elaboración dos xuristas deses países. Pois ben, ambos refugaron calquera pretensión de adecuarse ao modelo boloñés.

Pero se alguén, en aras da modernidade, apostase por estudos máis afastados da nosa cultura xurídica e inclinados cara a unha "formación profesionalizada" como a anglosaxoa, debe advertirse que tampouco o Reino Unido aliñouse co proceso de Bolonia. Sospeitamos que noutros países e titulacións esta mostraxe obterá probas similares. A pregunta cae polo seu peso: con quen se pretende que nos harmonicemos?

Dise que o proceso de Bolonia creará un "espazo europeo" polo que poderán circular os profesionais, con independencia do país no que cursasen os seus estudos. É seriamente discutible a corrección desta opción para o Dereito. Pero é, ademais, falsa. A "libre circulación" e a "mobilidade" esixen que os estudantes obteñan coñecementos homogéneos. Nalgúns sectores do saber a homogeneidad pode ser limitada. Noutros, a necesidade do "tronco" común é maior. Médicos, arquitectos ou enxeñeiros conseguiron que a súa formación en España sexa basicamente uniforme, porque o requirían a saúde das persoas, a seguridade das casas ou a das pontes. Aínda que poida sorprender aos profesionais do Dereito do noso país (desgraciadamente pouco activos respecto diso), para os titulados en Dereito isto non se considerou necesario. Cada universidade establecerá os seus propios plans de estudo que simplemente deberán pasar o filtro dunha avaliación administrativa. Se nin tan sequera hai uniformidade en España, quen crerá que outros países europeos van admitir os títulos das universidades españolas?

Outro argumento estendido é o que vén dicir que os críticos co proceso somos uns inmovilistas remisos a adaptarnos aos novos tempos e métodos. Este argumento non é mentira; é, simplemente, un insulto dirixido a docentes que intentamos dedicarnos con rigor á nosa profesión. Pero, dado que está moi xeneralizado, advertimos que provén de ámbitos (autoridades universitarias e políticas, e expertos en innovación educativa) que levan anos enfrascados nunha e outra reforma da educación española, cultivando manifestos fracasos dos que algunha vez deberían responder. Os cambios metodológicos poden ser bos se van compasados cos que previamente seguiron os estudantes e sempre que o resultado tivese éxito; pero se os cambios non se produciron na mesma dirección ou fracasaron, a súa incorporación forzada á Universidade comporta máis riscos que vantaxes.

Estamos convencidos de que hai cousas que convén cambiar; pero, xa postos, o cambio debe ser a mellor, e o aligeramiento dos estudos de grao que supón Bolonia non augura que vaia ser así.

Poden recordarse máis inexactitudes, como a de que a escaseza de tempo dedicado aos estudos superiores (tres anos e medio) non debe preocupar porque se compensará con estudos de posgrao (masters). Os novos estudos limitaranse, así, a ofrecer unha formación moi básica que esixirá unha especialización, cuxa impartición e ordenación non se sabe con que criterios haberase de rexer, nin onde se poderá cursar. Probablemente na súa valoración influirán prezos e outros criterios económicos, máis que académicos, como hoxe sucede xa cos masters.

Os que piden unha intensa política informativa fixeron pouco para corrixir o asentamento na sociedade deses erros. Permítasenos, entón, concluír que o que demandan non son máis datos, senón unha boa campaña de propaganda.

Andrés Recalde Castells é catedrático de Dereito Mercantil da Universidade Jaume I de Castelló.
Catedrático de Dereito Financeiro e Tributario do mesmo centro.

Firma tamén este artigo Germán Orón Moratal.

Enlace co artigo orixinal en "El País"

Plano Bolonía en "El País"
_________________________

Enlaces de interese:

• http://firgoa.usc.es/drupal/node/41070
• http://www.kaosenlared.net/especial/stop-lou-bolonia

__________________________