Rebeldía en horas baixas

Por Francisco Fernández Buey [*]
13.03.2009

Unha das cousas que máis chaman a atención das persoas sensibles, ao valorar o que está ocorrendo no mundo durante os últimos meses, é o enorme desfasamento existente entre a dimensión da crise e a morneza da resposta dos sectores sociais particularmente golpeados pola mesma. Este desfasamento resulta tanto máis rechamante canto que, desde fai máis de dez anos, foron numerosas as voces que se alzaron para proclamar a insostenibilidad do modelo neoliberal dominante. Ademais, moitas destas voces non eran só críticas do neoliberalismo e do capitalismo salvaxe, senón que fixeron propostas alternativas que mobilizaron a outras moitísimas persoas en todo o mundo. Agora, en cambio, parece que entremos nun estado de necesidade: fálase moi pouco destas propostas alternativas e as mobilizacións altermundialistas decaeron de forma alarmante.

Supoño que iso é o que hai no fondo de tantos e tantos recorrentes chistes sobre as nacionalizacións en curso, sobre o retorno de Marx, sobre o que a xente di querer e fai realmente e sobre os silencios do altermundialismo. Talvez o máis negro de todos os chistes sobre o abismo existente entre a profundidade da crise e a morneza da resposta dos críticos sexan as palabras que El Roto puña en boca do seu barbudo personaxe o pasado martes 10 de marzo: "Eu era profundamente anticapitalista, pero cando vin como se derrubaba, sen dubidar un instante, corrín na súa axuda".

É unha ocorrencia así, como adoita dicirse, desmovilizadora, paralizadora da vontade dos que deberían ser suxeitos activos ante a crise? Contribúe a acentuar e agudizar este estado de necesidade no que, ao parecer, estamos? Non necesariamente, creo eu. A reflexión humorística e paródica, cando apunta ben "por negra que sexa, e é o caso", pode contribuír a desvelar verdades de Perogrullo que, por selo, ocúltanse ou esquecen con demasiada frecuencia. Pódese falar en serio desde aí e prospectar unha saída alternativa á crise desde a óptica do "profundamente anticapitalista". Iso si, a condición de dar a volta ao chiste e non aceptar o estado de necesidade.

Paga a pena intentalo porque, para empezar, necesítase outro estado de ánimo. Hai un refrán castelán que vén a conto. Di así: "Non pode ser o corvo máis negro que as súas ás". Con el, outro humorista grande, Mateo Alemán, daba a entender que, tras un gran mal, os que viñesen serían levadíos ou, en certo xeito, menores. É o que corresponde ao optimismo da vontade que acompaña ao pesimismo da intelixencia dos de abaixo. Nunca sabemos do todo o que o capitalismo é ou pode chegar a ser. Pero vimos moitas veces as ás do corvo e parece que, efectivamente, o corvo mesmo non pode ser máis negro que as súas ás.

Para que este corvo, ao que queren converter en ave fénix, non acabe resultando agora máis negro que as súas ás, conviría escoitar o que dicía o anticapitalista altermundialista El Roto, no canto de prestar atención ás súas jeremiadas no estado de necesidade. Querería subliñar aquí unha das cousas devanditas, porque é básica para saber orientarse na crise.

No capitalismo, as crises foron sempre unha oportunidade para que o capital reestruture e reorganice as súas relacións co traballo. Dito en prata: ocasión para facer pagar aos traballadores, aos de abaixo, os efectos e consecuencias máis negativas da situación creada. Non é que o capital busque intencionadamente a crise para iso. É que o capital busca sacar tallada da crise económica e financeira para someter aínda máis férreamente á forza de traballo. Fíxoo sempre así e non hai razón para pensar que vaia deixar de facelo nesta combinación de crises interrelacionadas que estamos vivindo agora.

Basta con prestar atención ao que están dicindo e escribindo os principais representantes do empresariado e os seus ideólogos para comprobar que tamén agora a ocasión píntana calva: onde onte dicían que o Estado tiña que ser mínimo, agora ten que ser máximo (axudando directamente a reflotar bancos e grandes empresas); onde onte exaltaban o librecambismo, hoxe déixanse ir ao proteccionismo; onde onte propugnaban flexibilidade nas relacionales laborais, hoxe queren que o Estado decrete o despedimento libre.

As persoas desinformadas talvez sorpréndanse da cantidade de discursos que hoxe se escoitan sobre o necesario que é "refundar" o capitalismo. Pero, a pouco que un queira informarse, darase conta de que a refundación do capitalismo é precisamente o slogan que segue sempre á crise e que augurou sempre a utilización da crise desde arriba. Previsiblemente, nos países que fixeron de locomotora do capital haberá concesións político-xurídicas; nos vagóns de terceira non haberá nin iso e estará en perigo ata a democracia demediada que coñecemos.

Si: iso é o que nos ensinan certos intelectuais "profundamente anticapitalistas". E hai que escoitarlles, porque sabían de que falaban antes de que entrásemos no estado de necesidade. E logo haberá que atender tamén ás razoables medidas alternativas que propuñan: condonación da débeda dos países empobrecidos; taxar os intercambios financeiros e comerciais especulativos; redistribuír a riqueza para acabar coas desigualdades sociais flagrantes; renda básica de cidadanía; cambiar os tempos de traballo e coidado para favorecer a igualdade entre home e mulleres; soberanía alimentaria e enerxética; sustentabilidade ecolóxica en serio; reformar democraticamente a ONU; fomentar a democracia participativa ... De todo isto, e de como levalo á práctica, haberá que falar con máis concreción. Pero, se non se ten iso xa no horizonte, é de temer que máis dun acabe crendo que o corvo é máis negro que as súas ás.

[*]Francisco Fernández Buey é Catedrático de Filosofía Política na Universidade Pompeu Fabra

Fonte: Público

Enlace co artigo no xornal Público, con comentarios
_____________________________