Ecuador: a alianza da dereita e o corporativismo no "putch" do 30 de Setembro do 2010

Por Rafael Quintero López e Erika Sylva Charvet [*]

1. A orixe da conxuntura desestabilizadora

Aínda que a dereita conspirou contra o goberno de Rafael Correa Delgado desde a súa instalación, paradoxalmente o golpe como un proceso orientado a derrocalo e derrotar o proceso constituínte por el liderado, orixinouse coa mobilización da Confederación de Nacionalidades Indíxenas do Ecuador [CONAIE], a fins de setembro do 2009, en rexeitamento á Lei de Recursos Hídricos e para reter o seu manexo das institucións públicas orientadas ao sector indíxena en educación, saúde e desenvolvemento, abrindo a conxuntura desestabilizadora que tería o seu fito un ano máis tarde, o 30 de setembro do 2010, coa insubordinación de sectores da Policía e o secuestro e intento de asasinato do Presidente da República.

En efecto, fai exactamente un ano, foise xestando un achegamento entre a CONAIE, o Partido Comunista Marxista Leninista do Ecuador (PCMLE) - Movemento Popular Democrático (MPD) e o gremio da Unión Nacional de Educadores (UNE), declarado en folga o 15 de setembro con apoio de sectores estudantís controlados polo MPD, en rexeitamento á avaliación dos docentes, así como unha aproximación a sectores de empregados públicos inconformes coas regulacións da contratación colectiva. Con todos estes sectores, a dereita tradicional, e a nova dereita do Partido Sociedade Patriótica (PSP), mantivo alianzas durante todo este proceso. O punto emblemático de arranque da conxuntura está marcado pola morte do profesor shuara Bosco Wizuma o 30 de setembro do 2009, en Macas (capital da provincia de Morona Santiago) -no marco da mobilización da CONAIE- por mor de perdigones disparados inadvertidamente -segundo as investigacións forenses- por algún membro da súa propia comunidade, morte ao redor da cal a CONAIE, Pachakutik e o MPD articularon un discurso de oposición, caracterizando ao goberno como represivo, autoritario e ata "fascista", ao acusarlle da morte do docente. Todo isto orquestrado polos grandes medios de comunicación privados, convertidos no Partido Medial de Dereita.

Ese conxunto de acontecementos rubricaron a política de "distanciamento" crecente de varias organizacións, sectores de intelectuais e de movementos sociais respecto ao goberno da Revolución Cidadá, liderado polo Movemento Patria Altiva e Soberana (PAIS), incluíndo o "distanciamento" da Federación Nacional de Organizacións Campesiñas, Indíxenas e Negras (FENOCIN), un aliado do goberno que, a mediados de ano, sumouse tamén a esa política, influíndo, cal xogo de dominou, nun grupo de asambleístas do Partido Socialista-Fronte Ampla (PSFA), o cal profundaría o debate interno nese partido ao redor da continuidade do apoio ao goberno, impulsado pola tendencia unitaria, e aquela que propugnaban os autodenominados "históricos", de declararlle a oposición, de face ao seu Congreso Nacional "Sócrates Ponce" do 10-12 de setembro en Portoviejo, Manabí.

É dicir, a conxuntura abríase cunha crise de legitimación do réxime, porque da súa alianza orixinal de apoio se desgajaban forzas identificadas coa esquerda que o goberno dicía representar, especialmente o emblemático "movemento indíxena" encarnado na CONAIE e a FENOCIN, entre outras organizacións. Dado que o goberno do Presidente Rafael Correa non se sustenta nunha alianza orgánica de clase, senón nunha alianza multiclasista inorgánica, é dicir, sen unha base e hexemonía de clase definida, a oposición da CONAIE, Pachakutik e o MPD, e o distanciamento potencial da FENOCIN e o PS-FA, que mobilizan a sectores medios e populares definidos, constituíu un debilitamiento conspicuo da base de sustentación do goberno, e, polo tanto, do seu proxecto de reforma económica, social e política.

Este feito prolongaba o seu carácter de goberno en disputa ao redor da súa orientación estratéxica: ou promover os cambios no marco do modelo corporativo-neoliberal de sociedade e o seu tipo de réxime político, ou pasalo e impulsar un tránsito cara a un novo modelo alternativo de sociedade e de Estado. A resposta do goberno a ese nó crítico, foi a de balancear mellor o seu gabinete no primeiro cuadrimestre do 2010, coa incorporación de técnic@s e intelectuais identificados con tendencias progresistas e de esquerda. Esta resposta, circunscrita ao terreo estatal, era insuficiente, con todo, para resolver unha crise na alianza social de sustentación do réxime que implicaba, adicionalmente, orientar a súa acción cara á recomposición das relacións cos actores da sociedade civil.

O momento evidenciaba a complexidade do goberno e do proceso constituínte e mostraba que o proxecto non afectaba só aos intereses da oligarquía. Paradoxalmente, a política mercantilista, privatizadora e debilitante do Estado que caracterizou ao neoliberalismo, fora creando nichos funcionais de poder nas institucións controladas por estes sectores medios, que, articulados por conceptos e prácticas corporativos, foran beneficiarios do prebendalismo propio do sistema oligárquico, e agora resistían tenazmente as reformas de fondo nos seus respectivos espazos, abrazando a disxuntiva do gatopardismo, é dicir, "reformar" para que todo siga igual .

O corporativismo foi un trazo típico do sistema político ecuatoriano ao longo do século XX. Constitúe un mecanismo de representación dos intereses económicos dos grupos sociais organizados caracterizado por: a) suplantar, ou polo menos, facer prevalecer a esfera dos intereses privados por encima dos intereses públicos ou colectivos, o que significa negar a democracia xeral do pobo como posibilidade histórica; b) expandir/conservar as "conquistas" gremiais dos seus "grupos de interese" xa obtidas, conceptuadas como dereito irrenunciable; c) eludir o recoñecemento dos dereitos e obrigacións de cada cidadán como unha condición universal (de todos), por encima dos seus intereses, logros e conquistas gremiais; d) facer prevalecer a representación dos gremios, sindicatos e corporacións en xeral, por encima dos partidos políticos (é antipartidario). O corporativismo bloqueou o desenvolvemento democrático do país ao debilitar aos partidos políticos, converténdoos en entidades corporativas ou constituíndoos en apéndices dos gremios.

Foi xustamente durante este ciclo cando se exacerbaron na sociedade os intereses corporativos, no marco do debate de catorce proxectos de leis fundacionais, e a medida que se acentuou a influencia ideolóxica dunha elite empresarial e gerencial -pública e privada- con gran capacidade de xestión e con fortes lazos coa pequena burguesía universitaria, sobre o movemento de Organizacións Non Gobernamentais (ONG) e outros movementos sociais como o sindical, incidindo no seu afastamento do goberno. Isto evidenciouse o 1 de maio do 2010, cando a Fronte Unitaria de Traballadores (FUT) xa non acompañou oficialmente ao desfile do goberno polo Día Internacional do Traballo en Quito, marcando a distancia dos gremios do proxecto político.

A isto debe engadirse que, pola mesma época, pretendían constituírse liderados de dereita non partidistas e construídos en torno ao novo discurso cidadán -como o do xornalista Carlos Beira- que xa por entón lanzou a súa proposta de revogatoria do mandato do Presidente Correa.

Doutra banda, o inicio da presente conxuntura estivo marcado tamén por unha decisión proveniente do Estado: a postergación da aprobación daquelas leis que, segundo mandato da nova Constitución, debían aprobarse ata novembro do 2009. Con todo, pospúxose o seu procesamiento ata o 14 de febreiro do 2010, e seguiríallas postergando, o que debilitaría o tempo político favorable á reforma, no marco dun cambio na correlación de forzas que ía recrutando, ao redor da oposición de dereita, a novos aliados dunha esquerda corporativa, funcional ao neoliberalismo. As respostas dadas por parte do goberno foron na mesma dirección xa sinalada: a de contraer o músculo estatal. É dicir, seguiuse respondendo só desde o Estado e non desde o movemento, as alianzas, as políticas de concertación, porque se pensaba que os problemas ao redor das leis debían ser manexados pola Lexislatura, e aquela debía recuperar protagonismo fronte aos sectores sociais.

Esta crise tamén se expresou en fállalas da comunicación simbólica gobernamental e a subutilización dos medios públicos como espazos de interlocución cos grupos sociais. Así, careceuse dunha "pedagoxía" de presentación das leis (Augas, Educación Superior, Comunicación, etc.) e de vocerías e interlocutores que explicasen os seus beneficios e puidesen contrarrestar as versións negativas, magnificadas pola caixa de resonancia dos grandes medios de comunicación privados.

Nese contexto, fixouse no imaxinario da oposición, incluídos eses sectores que desertaban do proxecto, a imaxe de que o Presidente estaba cercado e que a súa popularidade "estaba á baixa". A concentración na emblemática Praza de San Francisco en Quito, convocada polo goberno a principios de outubro do 2009, aínda que foi multitudinaria, expresaba a mobilización de sectores sociais de orixe popular e rural, así como de grupos sociais semiproletarios e proletarios non organizados sindicalmente. Pero, a clase media urbana, insere na administración pública da capital, nunha cidade burocrática como Quito, brillou pola súa ausencia, evidenciando que o "foraxidismo" quiteño, que inicialmente apoiou, aparentemente abandonara ao goberno, e que a outubro do 2009 desligárase de devandita alianza.

Os meses seguintes testemuñaron a radicalización desa oposición sen tregua (a do "todo ou nada") respecto dos proxectos de leis fundacionais, mentres se continuaba fraguando a coalición entre forzas antes atopadas que impúdicamente uníanse en contra do proceso constituínte. Como exemplo deste despropósito, recordemos a reunión entre a dirigencia da CONAIE coa ultradereitista Xunta Cívica de Guayaquil en marzo do 2010, que evidenciaba o achegamento dunha organización que fora a forza hegemónica da esquerda nos anos 90, co núcleo duro, orgánico, dunha conspiración en cernes denunciada polo Presidente Correa en xaneiro do 2010, reunión que non sorprende cando nos decatamos que altos dirixentes indíxenas (como Lourdes Tibán), pertencen a organizacións financiadas por organismos estadounidenses creadas para promover a desestabilización dos gobernos de esquerda latinoamericanos.

Mentres tanto, dentro do partido aliado do goberno (o PSFA), este momento caracterizaríase pola intensificación da loita político-ideolóxica cara a un desenlace que podería levar á súa potencial fractura e ao debilitamiento político-simbólico do réxime. Con todo, o desenlace da loita entre a "tendencia unitaria socialista" e a corporativa (os "históricos") a favor da primeira, no Congreso de setembro, decidiría a continuidade do apoio ao goberno por parte desa tenda política, o cal resultaría clave na mobilización social e, certamente, na definición da identidade política da resposta gobernamental fronte á alianza golpista.

2. Factores estruturais que acompañaron a presente conxuntura (2009-2010)

O duradeiro, o permanente, o relativamente máis estable e que expresa un ritmo máis lento de cambios, xa que apunta a cristalizarse na longa duración, é dicir, o estrutural, expresouse nos seguintes factores de incidencia na conxuntura.

Por unha banda, no proceso de reforma do modelo económico coa finalidade de deixar como cousa do pasado ao neoliberalismo. O goberno de Correa continuou fortalecendo ao sector público da economía que, durante tres décadas dos gobernos seguidores do Consenso de Wáshington, o desmantelaran, incluídas as áreas estratéxicas. Con este goberno xérase un capital social sostenedor tanto da mobilidade da forza de traballo, como de mercancías, en aras á creación dun ampliado mercado interno, por medio da construción de extensas redes de vías, estradas, aeroportos, pontes e a ampliación das comunicacións nas tres rexións continentais do país, á vez que se estimula a produción de medianas e pequenas unidades para o mercado interno e de exportación.

Concomitantemente, expándense os servizos públicos de saúde e educación nun movemento de desprivatización dos mesmos. Este investimento estatal permitiu tamén, de xeito significativo, enfrontar en condicións favorables a crise que angustia ao sistema capitalista mundial, soster unhas taxas, aínda que moderadas, de crecemento económico, e rebaixar os niveis de pobreza e desemprego no país . O continuado apoio popular ao réxime fíncase en parte nesta realidade e expresaríase coyunturalmente na mobilización de respaldo ao Presidente secuestrado o 30 de setembro.

Relacionado a iso, un segundo factor ten que ver co crecemento do investimento público directamente produtiva, que, ademais, deixa fóra do xogo de cabildeos por contratos a intereses privados e que está xerada pola creación de grandes obras de infraestrutura industrial que lle dotan ao capitalismo de Estado en cernes, dunha plataforma para o seu desenvolvemento en importantes sectores como a petroquímica, e a hidroelectricidad para a xeración de enerxía máis barata. A isto debe engadirse a política de renegociación coas compañías petroleiras que debe consumarse, precisamente, no mes de outubro de 2010, de acordo coa disposición transitoria da Lei de Hidrocarburos reformada, e que está orientada á modificación das formas de contratación petroleira (de contratos de participación a contratos de prestación de servizos) o cal redundará nunha rendición maior de beneficios para o Estado ecuatoriano e unha resposta soberana fronte a potenciais reclamacións e conflitos.

Este novo elemento que se vai instalando na estrutura produtiva nacional avizora, desde xa, un cambio radical na estrutura de investimentos internacionais na economía ecuatoriana, coa concreción de investimentos da República Popular China en máis de dúas mil millóns de dólares, de Corea do Sur pola metade dese monto e a procura de investimentos nos países árabes e en Irán, entre outros do Sur do Mundo. Esta diversificación das alianzas económicas internacionais, debilita un factor estrutural: o tradicional vínculo de subordinación da economía cos EE.UU. Esta política inédita, ademais, foi acompañada dunha resposta política soberana fronte a ese mesmo país, que se traduciu na recuperación da Base de Manta en setembro de 2009, é dicir, pola mesma época na que se abría a conxuntura de desestabilización do proceso constituínte.

A todo iso súmase un terceiro elemento que tamén desafía o vínculo de subordinación imperialista: a conversión do Ecuador, durante a Presidencia de Rafael Correa, en actor emerxente na escena internacional, polo menos dentro da rexión, na cal incidiu, influído e adquirido un peso relativo de significación, tanto no proceso de integración dos países de América Latina, como na presentación de iniciativas baixo o seu liderado (ao interior de Unión de Nacións Suramericanas -UNASUR-, presidida por Ecuador no último ano; a iniciativa Yasuní-Ishpinku Tambukucha-Tiputini -Yasuni-ITT-; préstaa e importante solidariedade co pobo e Goberno de Haití; a promulgación dunha política a favor dunha Comunidade de Estados Latinoamericanos e Caribeños sen Estados Unidos nin Canadá; e o impulso á ALBA entre moitas outras de relevo internacional), e, certamente, polo súa coherente política soberana, de rescate dos valores internacionais aplicada desde a Cancillería dirixida por Ricardo Patiño.

Un cuarto elemento de índole estrutural, refírese á reforma do Estado que busca romper coa orde oligárquico, funcional ao neoliberalismo dos últimos trinta anos. Ao convertelo nun aparello subsidiario ao capital financeiro internacional, o modelo neoliberal debilitou absolutamente o rol reitor do Estado nas políticas públicas e a súa capacidade de integración e cohesión nacionais, favorecendo o fortalecemento dos grupos oligárquicos rexionais e as súas teses "autonomistas", así como o daqueles micropoderes fácticos que se consolidaron nas institucións públicas ante a desbandada do Estado (burocracia civil, policial e militar, aparello escolar e universitario, sindicatos públicos, etc.) e que tamén se constitúen en defensores das súas "autonomías", a fin de manter a cultura do prebendalismo, corporativismo, clientelismo e a mediación imperante da corrupción (caso paradigmático foi o da Policía Nacional farto coñecida polos seus altísimos niveis de corrupción). Cabe sinalar que esta estrutura estatal e a súa cultura institucional reproducen as condicións seculares de bloqueo á democracia social e política que exhibe o Ecuador desde a fase de fundación democrática (1979 en diante), na medida en que garanten a concentración de poder e riqueza en poucas mans, e, polo tanto, manteñen as históricas asimetrías (social, de xénero, étnicas) propias da orde oligárquico.

A reforma do Estado, xustamente busca a súa nacionalización, democratización e modernización, erradicando esa estrutura e cultura institucionais propia do modelo oligárquico-neoliberal, debilitando os núcleos autoritarios do Estado (v.gr., o rol "garante" da democracia por parte das FF.AA.); desmantelando o control da CIA dos aparellos policiais e militares; recuperando a rectoría do Estado nas políticas públicas para dotar de coherencia, eficiencia e eficacia á acción estatal e cumprir obxectivos e metas estratéxicos para o país; desenvolvendo institucionalidad no territorio para lograr a integración e cohesión nacionais, acompañada, ademais, dun novo discurso público que despraza o discurso separatista, rexionalista, clientelista e degradante da oligarquía, funcional á geopolítica imperial; construíndo cidadanía, ao xeneralizar dereitos e obrigacións universais e cortar privilexios, nunha sociedade e Estado afeitos a considerar a política como a reprodución e/ou ampliación de privilexios; redistribuíndo recursos para diminuír as inequidades.

Este proceso iniciouse coa aprobación da Constitución de Montecristi no referendo do 29 de setembro do 2008, abríndose unha fase de transición institucional no marco da cal debían aprobarse -ata novembro do 2009- un conxunto de leis orientadas a materializar a reforma do Estado, a darlle o carácter de irreversible e, polo tanto, a definir o rumbo ascendente do proceso constituínte iniciado no 2007. A fase de transición institucional, con todo, non concluíu. Pola contra, estendeuse ata o momento actual, no marco da xa referida dilatación, por certo non voluntaria da maioría parlamentaria, na elaboración e aprobación das leis, no medio do labirinto de presións, consultas e existencia dunha maioría inestable, que xerou -moi a pesar da súa dirección-, un espazo de negociación coa dereita e o corporativismo na Asemblea, contrario ao espírito constituínte, outorgándolles máis tempo ás forzas pasadistas para preparar a súa arremetida contra o goberno . Non sorprende que sectores dela estean acompañando aos golpistas. Así, o ciclo verifica unha agudización das contradicións entre o goberno e a oposición desa dereita híbrida ampliada, que o 30 de setembro demostrou unha vontade política coaligada para frear o proceso de cambios estruturais, pola vía do golpe de estado.

3. O intento de golpe de estado do 30 de setembro do 2010.

O 30 de setembro do 2010, exactamente un ano logo de iniciada a conxuntura actual, sincronizadamente, grupos de policías negáronse a traballar en todo o país, fóra das provincias de Sucumbídevos e Galápagos, en protesta pola promulgación da Lei Orgánica de Servizo Público orientada a establecer unha relación cidadá entre o Estado e os servidores públicos, incluídos militares e policías. É evidente que a universalización de dereitos e deberes irritou á burocracia en xeral, particularmente, á burocracia policial e militar, que gozou dun tratamento privilexiado durante décadas por varios gobernos, desatando unha violenta insubordinación: ese día, decenas de policías se "tomaron" os cuarteis ou se concentraron nestes negándose a saír ás rúas e ata manifestaron con berros e queima de lamias. De modo preocupante, entre os sublevados contáronse varios encapuchados uniformados e vestidos de civil.

O plan de accións combinadas incluíu a toma efectiva do aeroporto da Base Militar e o aeroporto Mariscal Sucre da capital por membros da Forza Aérea que pouco despois entregaron o seu operativo á Unidade Antidrogas do mesmo aeroporto, un equipo tradicionalmente adestrado pola Drug Enforcement Administration (DEA) estadounidense. Concomitante a estes sucesos, desenvolvíase unha "protesta" dalgunhas decenas de militares no Ministerio de Defensa que saíron do edificio principal a tomarse a plazoleta da Recoleta en Quito, mentres se daban mitins de protesta contra o goberno por parte de varios grupos de policías directamente inspirados no discurso gutierrista en diversos sitios da capital e na gran maioría de provincias do país.

Todo iso ocorría o preciso día en que o Vicepresidente da República, Lenin Moreno --o primeiro na liña de sucesión presidencial-- arribaría a Guayaquil desde Nova York logo de asistir ao sesaxésimo quinto período de sesións da Asemblea Xeral das Nacións Unidas e, illado, non podería vir a Quito, como quixo, nun xesto de lealdade que lle honra, a solidarizarse co Presidente ferido, e a quen -segundo o seu testemuño- insinuóuselle asumir a Presidencia . E "coincidencialmente", acontecía tamén o preciso día en que as e os gobernadores provinciais -é dicir, os representantes do Executivo en cada unha desas xurisdicións rexionais e directos Xefes Civís da forza pública acantonada nelas- foran convocados a Quito a unha reunión de traballo. Unha vez desatado o operativo golpista, elas e eles saíron precipitadamente cara ás súas localidades e comprobaron que nalgunhas se planeaba "a toma" dos seus Gobernaciones! Xa para media mañá, consumouse o secuestro do Presidente. O seu illamento no hospital da Policía estaba en marcha, aparentemente xustificado polo agravamento do seu xeonllo, recentemente operada.

Con todo, esta "sublevación" non foi só unha resposta corporativa dun aparello do Estado a unha política pública. En realidade, enmárcase nun proceso insiro no desenlace dunha conxuntura conspirativa, desatada en 2009, cara a un golpe de estado, definido como "un mecanismo forzado de transmisión do mando, preparado e realizado co uso ou a ameaza da violencia armada, consistente na penetración dun pequeno pero crítico segmento do aparello estatal, que se usa logo para desprazar ao goberno do control do resto do Estado" (Luttwark, 1969:12). Tal como precisamente intentouse que ocorra. O golpe de estado, ademais, constitúe un fito dentro dun proceso que evidencia sinais do mesmo ao longo dun ciclo determinado. O do 30 de setembro en Ecuador xa foi anunciado polo Presidente Correa en xaneiro do 2010, cando denunciou unha conspiración para desestabilizar o seu goberno por parte de militares influídos polo Partido Sociedade Patriótica, denuncia que debe atrasar a súa execución .

Pero, por que un golpe de estado neste momento? E, por que o protagonismo da policía? Porque a axenda programática da reforma atópase nun punto de inflexión ante a inminencia da aprobación de leis, por parte da Asemblea, que pecharán a transición institucional e definirán o rumbo do proceso constituínte. veñen, ademais, medidas como a venda dos medios de comunicación por parte de banqueiros e empresarios ordenada tamén pola Constitución e cuxo prazo de execución é, xustamente, este outubro do 2010 , medidas que, indubidablemente, minguarían o seu poder político se consideramos que hoxe os medios de comunicación substituíron aos partidos políticos como vehículos de representación de intereses dos grandes grupos económicos, na escena. Na súa desesperación por torcer o proceso, os poderes fácticos nacionais e internacionais aliados aos micropoderes instalados no vello Estado oligárquico que se busca reformar, desencadearon o que ao cabo deveu nun "putch", sen reparar na gran lexitimidade e apoio cidadán ao Presidente Correa e o seu goberno .

Testemuños e constatacións evidenciaron a participación e adhesión á "sublevación" de dirixentes e militantes de partidos e movementos de dereita (PSP, Partido Socialcristiano -PSC-, Madeira de Guerreiro), especialmente o PSP, xa implicado en proxectos desestabilizadores meses atrás. Durante a asonada, este partido rexistrou mediacións cos "sublevados", así como pronunciamientos dalgúns dirixentes que revelaban o seu coñecemento e anuencia co complot . A medida que avanzan as investigacións, aumentan as evidencias do alcance sinistro da súa participación como mentalizador do magnicidio. O intento de golpe tamén contou co apoio activo e sincronizado do Movemento Popular Democrático (MPD), en todas as provincias nas que exerce control e ascendencia sobre o movemento estudantil. A sincronización entre policías e MPD foi evidentemente planeada: rexistrouse en Quito, onde estudantes de varios colexios mobilizáronse en contra do goberno, pechando rúas, queimando lamias e lanzando consignas contra o goberno; na provincia de Cotopaxi, 400 estudantes da Universidade Técnica se "tomaron" o edificio da Gobernación e maltrataron a 40 persoas do goberno que estaban concentradas aí, sacándoas do edificio; na provincia do Azuay, tamén se mobilizaron en apoio á policía; en Morona Santiago, aliáronse a un sector de Shuaras e tomáronse a Dirección de Educación Bilingüe; en Esmeraldas, quixeron tomarse a Gobernación; tamén na provincia de Cañar pretenderon tomarse a Gobernación xunto coa Policía; en Santo Domingo dos Tsáchilas, unhas decenas de simpatizantes do MPD marcharon contra o goberno mentres na provincia do Guayas a dirixente de ÚNEA, Mary Zamora, mobilizou a estudantes do Colexio Aguirre Abad en respaldo da "sublevación policial" e en contra do goberno. Doutra banda, rexistrouse un apoio pasivo da CONAIE e as súas filiais á sublevación, traducido no seu inmovilismo fronte á crise, tamén nas súas zonas de influencia, así como nas declaracións de adhesión á "sublevación" policial por parte da dirigencia do MUPP-NP (Pachakutik).

En canto ao rol protagónico da Policía no intento de golpe, non sería fortuíto. Unha das ideas forzas do discurso mediático da dereita, orientada a deslegitimar ao goberno desde a súa instalación (2007), foi, xustamente, a da "falta de seguridade cidadá", polo "aumento da delincuencia", idea que se recalca cotidianamente nos noticieros de radio, televisión e nas páxinas dos xornais. A ausencia de policías nas rúas xeneralizaría o "caos" (en Guayaquil, por exemplo, houbo roubos e saqueos, expeditamente cubertos polos medios) o cal proporcionaría un pretexto xustificado para o golpe. De feito, os titulares da prensa do 1 de outubro, salientaban no "caos" vivido, a pesar de que unha avaliación obxectiva do comportamento da xente, en ausencia de xendarmes nas rúas, podería levar a unha conclusión contraria. A cobertura nacional dos medios de comunicación públicos posibilitou que o discurso en torno ao "caos" dos medios empresariais, fose neutralizado o 30 de setembro, estratexia que os enfureció, deixando en evidencia a súa complicidade co golpe e a súa frustración polo desenlace favorable ao goberno.

Para ocultar a súa complicidade e reducir o seu desprestixio ante a poboación, os medios de comunicación privados fabricaron un discurso cínico e alucinatorio, xa evidenciado noutras conxunturas, orientado a minimizar a realidade, a trivializarla e ata a ocultala, discurso en torno ao cal aliñáronse todas as forzas conspiradoras e opositoras (incluídos CONAIE, Pachakutik e MPD). Agora resulta que non hai feitos senón "versións" dos mesmos. Íspese a ideoloxía como falso discurso con forza material, algo que a dereita mediática sábeo e utilízao. De feito, desenmascarouse a súa vontade política para crear realidade ou velala a partir da manipulación ideolóxica .

Emporiso, a represión xeneralizada por parte do sector sublevado da Policía que incluíu armas de fogo, o cerco inmovilizador do Presidente por once horas nun hospital da Policía, as arrepiante ordes cruzadas entre policías de asasinalo, incluíndo a fatídica orde de levalo a Nono e, finalmente, a súa liberación a cargo dun operativo combinado do exército e grupos policiais, vistas e escoitadas por toda a cidadanía a través do sinal da televisión pública, non son interpretacións, senón feitos históricos. O saldo de 8 mortos e 275 feridos, incluídos o mesmo Presidente da República e o seu Chanceler, tampouco constitúe unha realidade virtual, como queren facelo crer certos medios, a dereita e as súas forzas auxiliares. Pola contra, constitúen evidencias dun aberto intento desestabilizador do réxime político democrático apoiado por potentes factores de poder que se moven nas sombras, acazapados nos seus partidos, gremios e corporacións. Pero, ¡claro!, se os medios, a dereita e as súas forzas auxiliares recoñecesen que houbo golpe, terían que condenalo e apoiar ao goberno: un contrasenso na súa política conspirativa. Por certo, ese discurso debe lerse como unha advertencia de que a conspiración continuará.

Os acontecementos do 30 de setembro demostran que a democracia ecuatoriana continúa sendo unha democracia asediada, é dicir, unha democracia intervida polo aparello represivo, autoritario do Estado, en tanto é este o que dirime ao redor dos conflitos políticos en curso na sociedade civil e non foi convertido nunha forza de apoio ao proceso de cambio. Novamente, a continuidade democrática estivo en mans do Comando Conxunto das FFAA, de quen a sociedade esperou -unha vez máis- a súa resposta como actor dirimente. Por iso é polo que non poida descartarse que sectores influentes das FF.AA. non estean involucrados na conspiración. De feito houbo conatos de sublevación militar que foron sufocados, aparentemente, vía negociación de demandas corporativas no medio do golpe en proceso, o que retrata de corpo enteiro o grao relativo de lealdade institucional dos sectores da forza pública. Isto implicaría que o proceso constituínte e os seus discursos e prácticas ao redor da democracia, non mediaron, ou mediaron moi debilmente, nos aparellos policiais e militares, e, polo tanto, conceitos como o de "subordinación ao poder civil", non están encarnados en devanditas institucións. Pero, máis aló, delata que o Estado ecuatoriano esencialmente non cambiou o seu carácter orgánico de clase. O odio co que os policías responderon fronte ás persoas que se mobilizaron para defender ao Presidente secuestrado, é revelador diso.

Conclusións

1. O momento actual do errado golpe de estado en Ecuador, o quinto en América Latina nesta década, orixinouse un ano antes a partir da xestación dunha coalición de forzas sociais e políticas provenientes de distintos e aparentemente contraditorios confíns do espectro político. É un momento no que se condensan contradicións ao redor de políticas públicas tendentes, por unha banda, a desarticular as mediacións oligárquicas e imperialistas no Estado, fortalecendo o seu rol reitor na política económica que así, deixa de ser panca de acumulación exclusiva de poderosos intereses privados, locais e internacionais. Por outra banda, estas políticas tamén se orientan a erradicar a sobredeterminación do corporativismo (de distintos signos políticos) do espazo público en aras a crear un Estado Nacional moderno.

En contrarresto a este proxecto político alternativo, ese ano, evidenciouse a existencia de movementos conspirativos e diversas denuncias de intentos de magnicidio. Cabe sinalar que, concomitantemente, íase profundando a influencia do Partido Sociedade Patriótica (PSP), organización identificada como a principal responsable do intento do golpe, con fortes mediacións de intereses de grandes grupos económicos conectados ao capital monopólico e entregada á oligarquía, que apostou por ela na última campaña electoral presidencial. Precisamente, durante este ano o PSP envorcouse a organizar a súa campaña de recolección de firmas para habilitarse como partido legalmente constituído, precisamente co apoio se sectores policiais e militares, sectores logo comprometidos na asonada.

2. Cando algunhas organizacións políticas e sociais tradicionalmente consideradas de esquerda declarábanse en oposición e distanciábanse do goberno, coaligándose nunha postura golpista, xerábase unha crise de legitimación do réxime, pois diminuía a representación político-ideolóxica de sectores antes afíns, crise orquestrada polos medios de comunicación privados cuxos intereses fincáronse en deter e frustrar o proceso de cambios estruturais a ser viabilizado polas catorce leis orgánicas fundacionais dunha nova orde política.

Do anterior se colige que o terreo político-ideolóxico da esquerda se desdebuxa nesta conxuntura de definicións do rumbo do proceso constituínte, ao escindir o campo entre os proxectos corporativos -que dominaron a tendencia durante o século XX- e un proxecto político que emerxe como o seu acumulado histórico no 2006, pero desde fóra da militancia orgánica. Así, certos partidos e movementos sociais identificados antes como de "esquerda", dominados pola corporativización das súas demandas, se estancaron nas reclamacións gremiais inmediatas e cosificaron os seus intereses aos logros do pasado, desvinculándose dun proxecto radical reformador, universalizador das demandas sociais e orientado a incorporar a todas e todos á participación política. Nese sentido, a reforma do Estado complexizou o proceso constituínte e mostrou os seus efectos sobre certos nichos funcionais á orde oligárquico-neoliberal nas institucións controladas por estes sectores medios e populares sindicalizados, que polo seu corporativismo aliáronse co sistema oligárquico, converténdose nesta conxuntura en forzas auxiliares da dereita. Nese sentido, o punto de inflexión na reforma do estado, ten o seu correlato na sociedade civil, pois esta conxuntura marca tamén un punto de inflexión nos conceptos e prácticas da esquerda, posibilitando dar o anhelado salto dunha plataforma tipicamente reivindicativas e economicista, a unha amplamente política, é dicir , cun proxecto pensado desde o público, incluyente de todos os sectores sociais do país e envorcado á construción permanente do cambio anhelado nunha democracia xeral do pobo como posibilidade histórica sempre ascendente. Exponse, así, a necesidade de elaborar conceptos que definan politicamente a estes actores e que escindan campos destes cunha Nova Esquerda. Trátase de identificar "quen son os amigos do pobo", os aliados reais do proxecto de cambio neste proceso constituínte e expor unha clara política de alianzas con eles.

3. Cabería entón preguntarse: Que pasa co goberno en disputa logo do desenlace? Fronte ao intento de golpe, a resposta política do goberno foi a de "radicalizar o proceso", é dicir, de empoderar á súa tendencia de esquerda, expóndose, ademais, a urxente necesidade de traballar na organización política do pobo, na construción e comunicación de redes, na elaboración de estratexias preventivas e de acción fronte á desestabilización, na eficiencia da mobilización. A estratexia organizativa é vital se se parte da premisa de que mentres se manteña a axenda de cambio, a conspiración en cernes e os intentos de golpe de estado continuarán. O golpe tórnase unha función latente. A crise política, polo tanto, está lonxe de superarse na medida en que a incandescencia da conxuntura acentuarase fronte á aprobación de leis que seguirán confrontando a eses poderes e micropoderes. Ata os gremios populares corporativistas e conservadoras xa están activos, a este respecto. Con todo, a "radicalización" e "organización política" das masas, para ser exitosa, debe articularse á construción orgánica do proxecto, é dicir, á definición dunha hexemonía de clases que lle dote de alcance estratéxico e o enraíce cos sectores sociais que o poidan defender fronte á alianza golpista.

4. A persistencia dunha democracia asediada é, indubidablemente, unha ameaza para o avance do proceso constituínte. O "putch" evidenciou que a intelixencia policial e militar ten eficientes canles informais, seguramente con fortes nexos cos poderes conspirativos, pois, doutro xeito non se explica a desinformación sobre a conspiración en curso por parte das canles formais do goberno. Máis aínda, a presenza de parapolicías e paramilitares na asonada do 30 de setembro, permitiría presumir a continuada presenza da CIA dentro da forza pública ecuatoriana, a pesar dos esforzos do goberno por depurar o seu control dos aparellos de intelixencia do Estado.

Pero, por outra banda, a ausencia dunha posición unánime por parte das FF.AA. e ata da Policía fronte ao golpe de estado, evidenciaría a existencia de tendencias atopadas en torno ao proceso constituínte (v.gr, reformistas, corporativistas, dereitistas), cuxo peso e influencia habería que determinar na perspectiva de deseñar unha estratexia para neutralizar a conspiración en curso e gañar aos sectores nacionalistas e reformistas ao apoio ao proxecto.

6. A crise do 30 de setembro arroxou algo inédito: a mobilización cidadá en apoio ao Presidente e o seu goberno, case aos catro anos de exercicio do poder, nun país no que a sociedade mobilizouse historicamente para "tombar" Presidentes, o cal indica que o goberno dispón dun consenso activo da poboación e demostra que a oposición partiu dunha premisa equivocada no seu proxecto golpista: a súa perda de apoio popular. O fervor e a decisión co que o pobo de Quito foi a rescatar a Correa de mans dos seus secuestradores foron demostrativos da adhesión deses sectores ao proxecto político da Revolución Cidadá. Ese mesmo fervor e decisión evidenciouse en todas as provincias do país nas que a cidadanía mobilizouse en marchas, mantívose en vixilia, trasladouse de lugares rurais afastados ata os ámbitos urbanos para expresar a súa solidariedade e declarouse en alerta . É de presumir que a decisión das FF.AA. de "apoiar a democracia", baseouse en devandita mobilización popular. No entanto, hai que sinalar que esta non tivo unha magnitude equivalente á aceptación masiva do Presidente que arroxan as enquisas, superior ao 80% de respaldo a principios de outubro, o cal evidencia unha desorganización da base social de apoio ao proxecto, así como unha débil conciencia política da cidadanía que apoia ao mesmo. Se non cambia isto, o próximo intento non será un "putch"!

Quito, a 17 de Outubro, de 2010

[*] Rafael Quintero López, académico e sociólogo ecuatoriano, Profesor da Universidade Central do Ecuador, autor de varias obras, dirixente do Partido Socialista-FA do Ecuador] e Erika Sylva Charvet, Sociologa, Ministra de Cultura do Ecuador, ...


Fontes:

• AGEE, Philip, 1975. Inside the Company: CIA Diary (Great Britain Penguin Books, Ltd).
• BURBACH, Robert, 2010.  "Ecuador's President Correa Faces off with Indigenous and Social Movements". Véxase www.nacla.org
• CONEA, 2009. "Mandato 14. Informe de avaliación das universidades e escolas politécnicas". Quito, 4 de Novembro.
• CONELEC. http://sisgesi.conelec.gov.ec/estatisticas/indicadores
• GOLINGER, Eva, 2010 "Ecuador: otro golpe Made in USA". Mensaxe en Internet, do 5 de Outubro de 2010.
• 2010. "Veterano da CIA detrás del golpe en Ecuador". En http://es.me282.mail.yahoo.com/mc/showMessage?sMid=3
• LUTTWARK, Edward, 1969. Coup d'Etat, (Greenwich, Conn: Fawcett Premier Book).
• MINISTERIO DE COORDINACIÓN DO DESENVOLVEMENTO SOCIAL, 2010. "Pechando brechas - Construíndo equidade". Quito: MCDS, Setembro.
• QUINTERO LOPEZ, Rafael, 2007, "Conflitos e significados ao redor da Asemblea Nacional Constituínte en Ecuador 2007", en Enrique Ayala e Rafael Quintero (Editores), Asemblea Constituínte: Retos e Posibilidades, Quito, Edicións A Terra, 2007, pags. 49-80 49-80
• SYLVA CHARVET, Erika, 2010. Tropezón ou extravío ?. Editorial del Telégrafo, 27 de Marzo do 2010.
• 2010. "Anel de conspiracións". Editorial do Telégrafo, 9 de xaneiro do 2010.
• Entrevistas persoais e por teléfono a varias persoas de provincias, Outubro de 2010.
• Varias fontes de prensa nacional e rexional.

Fonte: Forum Mundial das Alternativas
___________________

Enlace relacionado:

Ártabra 21: Golpista ecuatoriano visita Galiza
_______________________________________________