Propostas de AGAMME (Asociación Galega contra o Maltrato a Menores) para a participación no trámite de consulta pública previa para a reforma da Lei Orgánica 1/2004, de 28 de decembro, de Medidas de Protección Integral contra a Violencia de Xénero

O Ministerio de Igualdade coa modificación da Lei Orgánica 1/2004 pretende avanzar na adaptación da normativa española aos compromisos internacionais asumidos polo Estado no seu deber de actuar con debida dilixencia para previr e erradicar todas as formas de violencia previstas no 'Convenio do Consello de Europa para previr e combater a violencia contra a muller e a violencia doméstica' (2011), así como noutros tratados e instrumentos internacionais de dereitos humanos, ratificados polo Estado, como a 'Convención sobre a eliminación de todas as formas de discriminación contra a muller (CEDAW)', para o cal de conformidade co previsto no artigo 133.1 da Lei 39/2015, de 1 de outubro, do Procedemento Administrativo Común das Administracións Públicas, en relación co artigo 26.2 da Lei 50/1997, de 27 de novembro, do Goberno, se sustancia, con carácter previo á elaboración dun proxecto normativo sobre o asunto de referencia, unha consulta pública ao obxecto de solicitar a opinión das persoas e das organizacións máis representativas potencialmente afectadas pola futura norma. Neste marco a Asociación Galega contra o Maltrato a Menores (AGAMME), acordou elaborar unha serie de propostas para participar no trámite de consulta pública previa, por considerar-se afectada pola Lei que se vai modificar.


AO MINISTERIO DE IGUALDADE

Propostas de AGAMME (Asociación Galega contra o Maltrato a Menores) para a participación no trámite de consulta pública previa para a reforma da Lei Orgánica 1/2004, de 28 de decembro, de Medidas de Protección Integral contra a Violencia de Xénero.

En primeiro lugar xustificaremos a participación de AGAMME neste trámite de consulta previa, en base ao feito de que os fillos e fillas de mulleres vítimas de violencia de xénero son á súa vez vítimas, a que a súa participación en procedementos penais pode ser crucial para lograr que o mesmo prospere e ao uso recorrente por parte dos maltratadores dos procedementos civís relativos a custódiaa e/ou visitas cos fillos e fillas como forma de prolongar en control e a violencia. O Pacto de Estado contra a Violencia de Xénero incluíu entre os seus obxectivos o tratamento da violencia de xénero que sofren nenos, nenas e adolescentes. Por outra banda, está documentada en diversas estatísticas e estudos a presenza de comportamentos violentos de tipo machista por parte de mozos cara ás súas parellas menores de idade. Está plenamente xustificado, pois, que unha asociación como AGAMME participe neste trámite lexislativo.

A LOPIVI, aprobada neste mesmo ano, deixou algúns puntos fracos que poderían xerar desprotección a mulleres,nenas e nenos, polo que creemos que esta pode ser unha boa ocasión para concretar algúns dos artigos alí expostos, co fin de evitar devandito risco.

Pasamos a continuación a desenvolver as nosas propostas de contidos que consideramos imprescindíbel incluír no texto de reforma.


1.- A Lei 1/2004 é unha lei ben formulada que máis que ser reformada require un maior grado de concreción respecto das medidas que se levarán a cabo para a súa posta en práctica de forma efectiva.

Especialmente importante é manter o espírito inicial da lei: facer fronte á violencia que sofren os seres humanos de sexo feminino polo mero feito de nacer mulleres. Debe manterse este obxectivo único coa única limitación da necesidade de incluír o deber de protección dos fillos e fillas das vítimas, pois é en realidade parte do mesmo fenómeno.

A violencia que sofren outros colectivos, incluso sendo as vítimas mulleres, debe ser abordada nun texto normativo separado co fin de non desvirtuar o valor da que aquí se pretende modificar.


2.- A violencia que se basea nunha concepción patriarcal da familia diríxese con frecuencia de xeito indistinta cara á muller e os fillos e fillas. Aínda que se avanzou formalmente na declaración dos fillos e fillas de mulleres vítimas como vítimas directas á súa vez, o ordenamento xurídico pode ser máis explícito á hora de establecer as obrigacións dos tribunais respecto do dereito dos fillos e fillas menores de idade a recibir protección, tanto como parte dentro do procedemento xudicial (principios de Xustiza Adaptada á Infancia da UE), como á hora de establecer as medidas sobre o réxime de custodia e/ou visitas co proxenitor violento ou presuntamente violento.

A LOPIVI avanzou ao permitir que os tribunais adopten medidas de suspensión dos réximes de custodia e visitas nestes casos pero consideramos que o texto debe ser máis contundente e evitar a excepción final do artigo. Tal e como está redactado queda a decisión do tribunal determinar que se entende por interese superior e si este pasa por establecer algunha modalidade de contacto filio-parental.

A lei debe ser tallante en establecer a obrigación dos tribunais de protexer aos nenos e nenas e adolescentes expostos a situacións ou presuntas situacións de violencia de xénero. En especial é imprescindíbel que se prohiban, coas medidas disciplinarias correspondentes en caso de incumprimento:

a) Os réximes de custodia ou visitas en contra da vontade manifestada polo neno, nena ou adolescente.

b) As terapias de revinculación cando os fillos ou fillas manifesten a existencia de condutas violentas por parte dos proxenitores ou proxenitoras, exista ou non condena.

c) Calquera decisión xudicial conducente a modificar a vontade do neno, nena ou adolescente respecto da modalidade de contacto cos seus familiares.


3.- Participación de menores de idade en procedementos xudiciais.

A LOPIVI non foi suficientemente clara nin plenamente acorde á normativa europea a este respecto. Polo tanto, a modificación da Lei 1/2004, desde o momento en que o fillo ou filla pode ser testemuña ou vítima da violencia de xénero, debe dar un paso máis aló para garantir que as normativas europeas son traspostas ao noso ordenamento xurídico de forma adecuada.

Por iso pedimos, unha vez máis:

a) Que se establezan as características de formación e experiencia exixíbeis a quen haxa de obter o testemuño dun neno, nena ou adolescente nun procedemento xudicial.

b) Que se adapten as dependencias xudiciais para garantir espazos seguros para menores de idade, co fin de evitar calquera tipo de contacto directo ou indirecto co acusado antes, durante e despois do acto testemuñal.

c) Que se estableza a obrigación de que a proba testifical da testemuña menor de idade, se realice por medio de persoal experto en avaliación do testemuño infantil e do dano.

d) Que se garantan uns prazos máximos para a celebración das distintas partes do procedemento, co fin de evitar dilacións excesivas.

e) Que se doten suficientemente os equipos forenses, con persoal con formación específica ou que se cre un listado de profesionais en colaboración cos colexios de psicoloxía nomeados por medios aleatorios, todo iso co fin de garantir que o tempo non actúa en detrimento da calidade do testemuño do neno, nena ou adolescente.

f) Que se dote aos xulgados, ou polo menos a un número suficiente de xulgados por unidade territorial, de salas Gessell que permitan a realización do acto testifical con todas as garantías para as partes.

g) Que se entenda o testemuño infantil como un proceso que debe desenvolverse en base ás necesidades da vítima e non ás características do sistema xudicial (momento adecuado para realizar a intervención, en función do estado emocional e físico, duración das sesións e número de entrevistas). No caso de violencia sexual debe darse á vítima a oportunidade de elixir o sexo da persoa entrevistadora (Convenio de Lanzarote).

h) Durante a entrevista forense non debe haber ninguén máis na sala que a vítima e o/a profesional. A revelación do suceso traumático ha de evitar afondar na ferida causada (vitimización secundaria). Para permitir ás partes e aos axentes xudiciais estar presentes existen medios técnicos e tecnolóxicos factibles que se están utilizando desde fai anos en numerosos estados. Especialmente prohibirase a presenza do acusado na sala, cuestión na que a LOPIVI supuxo un retroceso. Non é suficiente con evitar a confrontación visual, o neno, nena ou adolescente ten que ser protexido da presión que supón declarar estando presente o acusado, co cal probabelmente mantén unha relación de parentesco e dependencia.

No referente á formación, debemos chamar a atención sobre o feito que certifica o informe do ano 2016 do Valedor do Pobo de Galicia (que supoñemos extrapolábel a outros territorios do estado), sobre a forma de nomear aos/as profesionais dos equipos de psicoloxía forense dos Institutos de Medicina Legal e Forense (a partires da páxina 588). Segundo este informe, os sistemas de acceso a esta función non establecen o requisito de contar coa especialización en psicoloxía forense, co cal é posíbel ser membro dun equipo forense sen ter dita formación.


4.- Modificación do artigo 154 do Código Civil e do Artigo 225c do Código Penal. A LOPIVI modificou en contido destes artigos xerando, ao noso parecer unha situación de enorme vulnerabilidade para as mulleres vítimas con fillos e fillas menores a cargo, dado que lles obriga a obter o consentimento do proxenitor violento para modificar o seu lugar de domicilio. De forma máis ampla ate consideramos innecesaria a nova redacción de ambos artigos dado que actúa en detrimento da liberdade de movemento da persoa que ostente a custódia dos fillos e fillas, independentemente de que exista risco de subtracción ou de que a modificación do domicilio supoña unha traba para a realización do réxime de custodia ou visitas que se estableceu.

Polo tanto, a nosa proposta é:

a) Que se elimine o apartado 3º do artigo 154 do Código Civil.

b) Que se recupere a redacción anterior do artigo do 225 bis, do Código Penal.

c) Subsidiariamente aos anteriores, que se estableza a limitación para as situacións nas que exista denuncia ou condena por violencia de xénero.

d) En calquera caso, que se inclúa o contido do artigo 13 da Convenio de La Haya, segundo o cal, non poderá considerarse subtracción de menores cando o traslado se efectúe para evitarlle un dano ao neno, nena ou adolescente.


5.- Incluír unha aclaración do artigo 17 da LOPJM, modificado pola LOPIVI, no cal se define o concepto de situación de risco:

O apartado 1 define risco, entre outras cuestións, como "conflitos familiares". Coñecemos o significado, ligado á teoría da suposta síndrome de alienación parental, que lle dan a esta expresión certos grupos de presión negacionistas da violencia de xénero. Un significado que calou fondo en boa parte dos nosos xulgados, Fiscais e equipos psicosociais.

Propoñemos que se cambie esta expresión por "violencia no ámbito familiar".

O apartado 2 establece os indicadores de violencia de xénero, sendo o apartado (l) o relativo a "exposición a calquera situación de violencia doméstica ou de xénero". Dito deste xeito, sen maior aclaración, unha nena cuxa nai sufra violencia de xénero (é dicir, unha nena vítima que debe ser protexida xunto coa súa nai) podería ser derivada aos servizos de protección de menores (así o establece o artigo 43 da LOPIVI) malia ter unha nai protectora.

Polo tanto este apartado debe ser eliminado ou polo menos matizado para non levar a interpretacións problemáticas.


6.- Servizos de "conciliación" e psicosociais.

O artigo 28 da LOPIVI establece que en caso de ruptura familiar "o xulgado que coñeza dun procedemento derivado do conflito parental (...) poderá derivar aos proxenitores (...)" aos servizos nomeados anteriormente.

Respecto diso debemos dicir que é paradoxal que a mesma lei inclúa este artigo xunto con outro que prohibe o uso da suposta síndrome de alienación, pois a expresión "conflito parental" é sinónimo na práctica da ideación gardneriana (páxina 100). Por iso pedimos que se elimine este término da lei.

Por outra banda, ao non estar definido que significa "servizos de conciliación", incluílos nunha lei que os fai aplicábeis segundo o criterio do xuíz supón un risco de inseguridade xurídica de primeira orde. Polo tanto pedimos a súa eliminación do texto normativo.

Para finalizar este apartado, os equipos psicosociais actúan a día de hoxe nun absoluto baleiro legal, pois forman parte dos Institutos de Medicina Legal e Forense que, segundo afirmaba un informe do Valedor do Pobo de Galicia do ano 2015,  (páxina 995 en adiante) carece de base normativa para operar (os decretos establecen que a función destes institutos está circunscrita ao ámbito da saúde, en ningún caso á rama do social). Polo tanto, ou ben se regulan ou ben terían que deixar de existir e entanto deberían quedar non operativos.


7.- Puntos de encontro familiar. Desde fai anos solicitamos que se modifique a regulación dos puntos de encontro en varios sentidos:

a) Serán de titularidade pública, cunha selección de persoal con criterios de formación específica en materia de violencia de xénero e maltrato infantil.

b) Contemplaran-se dúas tipoloxías: os centros que simplemente serven como lugar intermedio para as recollidas e chegadas de proxenitores/as e fillos e fillas; os centros aos cales acoden vítimas tanto de violencia de xénero como de maltrato infantil, que require outras medidas de seguridade e formación máis estritas.

c) O servizo debe vertebrarse, en calquera das dúas modalidades ao redor do neno ou nena que acode e deberán incluírse como causa para a interrupción ou suspensión da visita que o neno ou nena non se atope en disposición de realizala ou que exista unha negativa á súa realización, do cal deberá ser informado con carácter urxente o órgano derivante.

d) Dada a presenza reiterada da ideoloxía ligada á suposta síndrome de alienación parental nos informes de puntos de encontro e á relevancia da información que estes equipos aportan nos procedementos xudiciais, deberán realizarse un labor de reeducación destes equipos profesionais de forma periódica.


8.- Prohibición da suposta síndrome de alienación parental. Aínda que se deu o paso de prohibir formalmente o sap a través da LOPIVI, (artigos 11.3 e 26.3.a) ao noso parecer é insuficiente si non se acompaña dun sistema de inspección e sanción para a súa eliminación.

Por outra banda, dada a capacidade camaleónica do construto misóxino, creemos imprescindíbel incluír na nova lei unha definición que contemple tanto as liñas argumentativas como as accións que propón. De feito, a mellor forma de facer inaplicábel o SAP é prohibir o que Gardner chamou "terapia da ameaza", que é o fin último que persegue, é dicir, criminalizar á nai que denuncia e lograr que sexan as propias institucións as que exerzan a violencia contra muller, nenos e nenas.

Nas nosas achegas á LOPIVI faciamos a seguinte proposta de ampliación do artigo 10 bis, que volvemos traer aquí:

"..., co fin de restar valor ao testemuño dunha vítima ou testemuña menor de idade ou como base para establecer modificacións do réxime de comunicacións dos fillos e fillas coas súas proxenitoras.

Evitarase, así mesmo, que poidan ser sometidos a terapias ou medidas de vinculación paterno-filial aqueles nenos, nenas ou adolescentes que presenten rexeitamento cara a un proxenitor, baseándose nas premisas da síndrome de alienación parental.

Non será imprescindíbel o uso explícito do término "síndrome de alienación parental" para definir a súa utilización, senón que poderá ser identificado a través doutras terminoloxías análogas ou por medio dos seus fundamentos discursivos e de procedemento:

1. Utilizar terminoloxía relativa á influencia de terceiros sobre o relato do neno ou nena, co fin de definilo como falso ou pouco fiábel.

2. Usar terminoloxía que arroxe xuízos de valor sobre posíbeis intencións non demostradas obxectivamente por parte do proxenitor ou proxenitora que realiza a denuncia.

3. Ignorar a vontade expresada polo neno, pícara ou adolescente respecto ao réxime de custodia e visitas en base ao conflito existente entre os proxenitores.

4. Modificar ou propoñer a modificación do réxime de custodia ou visitas utilizando como argumento a existencia de condutas obstrucionistas ou non colaboradoras por parte dun dos proxenitores.

5. Modificar ou propoñer a modificación do réxime de custodia ou visitas cando exista rexeitamento por parte do neno, nena ou adolescente para o seu cumprimento, argumentando que devandito rexeitamento débese á presenza de influencia por parte do outro proxenitor e/ou da súa familia.

6. Establecer ou propoñer o establecemento de terapias de mediación, familiares ou doutro tipo co fin de revincular afectivamente a un neno, nena ou adolescente que presente rexeitamento cara a un proxenitor ou proxenitora ao que identifica como autor de actos de violencia de xénero ou maltrato infantil.

7. Establecer ou propoñer o establecemento de medidas cuxa finalización dependa da modificación do rexeitamento do fillo ou filla cara ao proxenitor ou proxenitora e a aceptación por parte do primeiro do réxime de custodia ou visitas.

8. Establecer ou propoñer o establecemento de períodos de incomunicación entre un proxenitor ou proxenitora e o neno, pícara ou adolescente, argumentando que o rexeitamento cara ao outro proxenitor sería froito de influencia externa.

Os actos descritos levarán parellas responsabilidades civís e penais por parte dos profesionais que os cometan"

9.- Prohibir a utilización de recursos de coordinación parental, establecendo como único recurso legalmente establecido o da mediación e a través do listado de profesionais acreditados polo Ministerior de Xustiza.

Por outra banda deben establecerse mecanismos de control dos procedementos de mediación ou "terapéuticos" para evitar que sexan empregados como forma de presión (aínda que non é facilmente demostrábel, dado que na intervención están presentes tan só o equipo técnico e ambos proxenitores, chegan ás asociacións de forma constante relatos de mulleres vítimas ou nais de vítimas que foron premidas para aceptar un réxime de vistas ou custodia por medio da ameaza de informar negativamente sobre elas). Este tipo de situacións prodúcense tanto nos equipos psicosociais adxuntos aos xulgados como nos equipos de mediación, nos gabinetes de orientación familiar ou similares e en determinadas terapias psicolóxicas ás que son derivadas estas mulleres. O mecanismo de control debe contemplar o procedemento desde o seu inicio, é dicir, desde o acto de información ás partes para que poida detectarse calquera anomalía.


10.- Violencia vicaria. A nosa asociación quere advertir do risco de que devandito concepto poida chegar a chocar con dereitos fundamentais dos nenos, nenas e adolescentes si non se teñen as cautelas necesarias e si non se garante o respecto á validez do manifestado por o/a menor de idade. Por iso solicitamos que se establezan as seguintes pautas de aplicación:

a) Modificación do vocábulo utilizado, dado que redirecciona a violencia inflixida á persoa menor de idade cara a unha terceira (a nai), perdendo entidade a violencia que sofre de forma directa. O neno ou nena pasa a ser un mero obxecto, perdendo por iso status xurídico.

b) Debe recoñecerse que toda violencia dirixida contra un neno ou nena nun contexto de violencia machista é á súa vez violencia contra a nai, con todas as previsións e deberes de protección que iso supón.

c) Debe eliminarse da definición deste tipo de violencia a expresión "co fin de causarlle o maior e máis grave dano" (á nai), pois invisibiliza que é necesario o propósito de causar dano ao neno ou nena.

Desde o noso punto de vista é violencia machista igualmente dado que se enmarca no concepto de familia patriarcal e é resultado da perda de control do vitimario sobre os compoñentes do grupo familiar. Con todo, consideramos prexudicial para o status do neno e da nena que se entenda esta forma de violencia como unha forma de danar á muller (aínda que efectivamente cause ese dano), restando importancia á vítima directa, é dicir, a vítima menor de idade.

d) Non debe ser un mero recoñecemento formal, senón que debe converterse nun instrumento capaz de previr este tipo de violencia, recoñecela, investigala, establecer as medidas de protección necesarias para ambas vítimas (nai e fillo ou filla) e establecer as medidas penais pertinentes. De nada serviría un recoñecemento formal si non se acompaña das medidas que o fagan aplicábel a favor da vítima.

e) A aplicación deste concepto en ningún caso debe supoñer restar valor ao testemuño infantil ou a vontade expresada polo neno, nena ou adolescente sobre o establecemento do réxime de custodia ou visitas con calquera dos seus familiares.

f) Debe prohibirse taxativamente a aplicación de terapias de revinculación forzada da relación afectiva do neno, nena ou adolescente con calquera membro da familia.


11.- Recuperar o concepto de coeducación no ámbito educativo como instrumento de transformación social no marco de dereitos humanos e de igualdade. Evitara-se custe o que custe, como se viu nalgúns borradores de proxectos normativos recentes, que se establezan como indicadores da necesidade de intervir o feito de que un neno, nena ou adolescente mostre afeccións, gustos, estética, etc distintas ás que se supón "propias" do seu sexo. Por outra banda garantira-se que cada adolescente finaliza libremente o seu proceso de afirmación da identidade e orientación sexuais, perseguindo os comportamentos discriminatorios e normalizando a idea da diversidade sexual pero actuando baixo o principio de mínima intervención e sobre todo evitando intervencións de consecuencias irreversíbeis ou con efectos secundarios severos ou insuficientemente estudados.


Por todo o cal,

SOLICITAMOS que as nosas propostas sexan incluídas no presente trámite de información previa e que se nos teña en conta ao longo da tramitación parlamentaria da modificación da Lei 1/2004.

Atentamente:

Ferrol, a 9 de novembro de 2021


Documentación:

✔ Consulta publica previa. | Anteproxecto de lei orgánica pola que se modifica a lei orgánica 1/2004, de 28 de decembro, de medidas de protección integral contra a violencia de xénero. | Ministerio de igualdade | Secretaría de estado de igualdade e contra a violencia de xénero | Delegación do goberno contra a violencia de xénero. | Acceder/Baixar.

✔ Lei Orgánica 1/2004, de 28 de decembro, de Medidas de Protección Integral contra a Violencia de Xénero. | BOE núm. 313, de 29/12/2004. Entrada en vigor: 28/01/2005 | Acceder/baixar.

Agamme.org

FACEBOOK | TWITTER

Asociación Galega contra o Maltrato a Menores (AGAMME): Asociación sen ánimo de lucro, fundada en 2010. Os seus obxectivos principais son a visibilización da problemática do maltrato infantil, e de forma sinalada o abuso sexual incestuoso, ofrecer apoio e información a vítimas e as súas familias ou profesionais que traballan habitualmente con nenos, nenas e adolescencia. Para rematar a participación en procesos lexislativos e a presentación de demandas á administración para o cumprimento da lexislación vixente [+Info].
_______