O pacifista espido ante a guerra, ... Por Vicenç Fisas

Por Vicenç Fisas [*]
03.03.2022

Pensando na situación de Ucraína e na paranoia de Putin, faría falta preguntarse por cales razóns nunca se fixo nada para que se apliquen tratados que permitirían construír un continente máis pacífico.

Sempre que se comeza unha guerra, é habitual que se interpele aos pacifistas coa pregunta "E agora, que?". Con frecuencia, cun correcto desprezo e tildandos de inxenuos. É correcto que hai moitas persoas no mundo denominado "pacifista" que cravan a non-violencia en todo tipo de situacións, e que non se atreven a entrar nas complexidades dos conflitos, cheos de dilemas, de paradoxos e, por que non o dicir, de contradicións.

Boa parte de todo isto, aparentemente feblezas, non é máis que o resultado dunha má pregunta e unha pregunta a destempo. O máis correcto sería preguntar, en primeiro lugar, "Que fostes dicindo e propondo sobre esta situación que desembocou nunha guerra?". Porque moita xente foi tempo advertindo, sen logro, que determinados comportamentos ou políticas acabarían mal e terían consecuencias que despois teriamos que lamentar. Por tanto, cando a min me fan esta pregunta, teño que dicir, a quen ma formula, que é o que fomos propondo anteriormente, e tamén lle preguntar a esta persoa se tiña feito algunha proposta, ou, polo menos, unha análise curiosa da situación, ben razoada.

Se ti fuches avisando durante tempo (anos ou, inclusive, décadas) dos efectos negativos e perversos dalgunhas políticas e dinámicas, quen ten que responder son aquelas persoas e institucións que foron cultivando as sementes dunha situación perigosa, explosiva ou insensata. Se estás rearmando até os dentes un país, por exemplo, non ten que estrañar que estea a preparar unha guerra. Se permites ou axudas que un réxime sexa autocrático, autoritario, corrupto e cun liderado perverso, non che estrañe que viole os dereitos humanos fundamentais. E así poderiamos ir pondo exemplos, sempre coa profundidade dunha carencia de previsión de políticas preventivas que dificulten a escalada do conflito e que pasen determinadas cousas que despois se lamentan.

Dito isto, querería explicar algunhas experiencias persoais sobre estes dilemas. Non por ganas de presumir, senón porque creo naquilo que nos ensinou o pensamento feminista: que unha persoa poida "partindo de si mesma", isto é, das vivencias propias, para despois procesalas e inclusive as enriquecer, nunha espiral creativa que, mesmo, pode xurdir dos erros recoñecidos, e que outras veces pode ser resultado do descubrimento casual ou imprevisto (serendipidade), froito dunha actitude inquisitiva e persistente. Explicareino con dous exemplos que vivín, dunha longa lista que podería facer do mesmo estilo.

O primeiro é do 1991, hai 31 anos. Un día recibín un convite realmente sorprendente. Os directores da empresa máis importante de España de fabricación de barcos de guerra, a Bazán, vaime convidar a falar en Ferrol, onde teñen unha fábrica. Tiña que falar diante dos directores, enxeñeiros, traballadores, sindicatos e almirantes da Armada, para os explicar experiencias de reconversión de industrias militares en civís, xa que a empresa encontrábase naqueles momentos nunha crise profunda por carencia de peticións, até o punto de pedir a un pacifista coñecido se podería facerlles algunha proposta de interese.

Como que facía anos que estudaba este tema e tiña moita documentación, tomei-no moi seriamente, e fixen-lles unha proposta específica de reconversión, de modo que non se perdesen os postos de traballo e se aproveitasen boa parte dos coñecementos tecnolóxicos que xa tiñan, mais enfocados á produción de barcos de uso civil. Era unha proposta para a que tiña que ter a complicidade dos traballadores, dos sindicatos, do persoal técnico e da dirección. Aplaudíronme moito, certamente, mais ao final non me fixeron caso algún.

As crises nesta empresa fóronse repetindo ao longo destes anos. Inclusive foi protagonista o ano pasado, cando, ante as protestas pola venda de armes españolas a Arabia Saudita, que estaba a bombardear o Iemen, os traballadores desta empresa naval "Navantia" negáronse rotundamente a que se cancelase unha encarga de fragatas para Arabia, sendo cómplices da continuidade dunha guerra. O Goberno español e os partidos tampouco se opuxeron, porque perderían votos na provincia. Poño este primeiro exemplo para mostrar as consecuencias de non ter feito nada durante tantos anos. A quen se tería de interpelar, en todo caso, é aos sindicatos.

O segundo exemplo é de metade dos anos oitenta, e podémolo atar co que agora pasa na Ucraína. Naquel tempo, Europa tiña un movemento pacifista moi activo, xa que aínda existía o enfrontamento entre dous bloques militares e Europa estaba chea de mísiles nucleares, os denominados "euromísiles". Ao final naquela década, e especialmente os anos noventa, estivemos a traballar a procurar alternativas aos sistemas de defensa convencionais desde diversos centros de investigación pola paz. Afondouse en como poderiamos crear unha "seguranza compartida" en Europa, pensando en escenarios de futuro con moita desmilitarización, defensas non ofensivas e non provocativas, e cunha arquitectura na que podería entrar a futura Rusia. Eran propostas para todos os países do continente, e xa sen bloques militares.

Fixéronse propostas específicas, adaptadas a varios países, e traballouse de maneira conxunta con militares, políticos e co mundo académico. En Alemaña, por exemplo, este tema foi introducido nas discusións do mesmo Parlamento. Militares da OTAN e da URSS facían encontros conxuntos para imaxinar e deseñar unha Europa moi distinta con respecto á seguranza, con suxestións moi interesantes. Pola miña parte, no 1990 publiquei un libro cunha proposta de defensa non ofensiva para España, que foi analizada en estamentos militares, que mostraron interese en propostas deste tipo, e inclusive, o puiden explicar á Comisión de Defensa do Congreso dos Deputados.

Que pasou, mais? Pois que, ao desintegrar-se a Unión Soviética, na vez de aproveitar a ocasión para facer realidade todo aquilo que tanta xente, de tantas institucións e de tantos países foramos traballando, se preferiu, politicamente, fortalecer a OTAN e deixar afundir o que ficara da URSS. España non vai ser a excepción, como todo o mundo sabe, e se continuou coas mesmas dinámicas do pasado, sen cuestionar nunca, por exemplo, a necesidade de fabricar ou comprar determinados tipo de armamento.

A partir de aquí, hai unha enorme lista de decisións tomadas no sentido contrario do que nós pediamos: volveu a carreira de armamentos e Rusia vai modernizar o seu exército, cun presidente, Putin, disposto a refacer un pequeno imperio, cos países do arredor como cinto de seguranza. Por tanto, a pregunta que agora toca facer non é aos pacifistas que faciamos propostas alternativas moi concretas para mudar a seguranza europea, senón ás persoas que naqueles momentos de oportunidade optaron para subir ao cabalo gañador e aplicar novas políticas de defensa, baseadas na acumulación de máis forza militar, sen ter en conta que isto provoca unha dinámica de acción-reacción.

Aínda máis: cando o 1999 tivo a primeira rolda de novas incorporacións de países do leste na OTAN, con Javier Solana como secretario xeral da organización, e moi especialmente o 2004, cando tamén se incorporaron os países bálticos, varios analistas e diplomáticos de Europa e dos Estados Unidos de todas as cores políticas, xa advertiron que era un erro histórico que pagariamos caro. O fervor atlantista vai esbandallar as propostas dunha arquitectura paneuropea, que podería dar seguranza a estes países ao mesmo tempo que tranquilizaría Rusia, que tamén formaría parte desta nova arquitectura. As persoas e os gobernos que favoreceron esta ampliación dun só bloque, son as que agora terían que dar explicacións da validez e oportunidade dos seus argumentos, se é que os tiñan, porque hai dinámicas que case funcionan por simple inercia ou "porque agora toca".

De maneira máis específica, e pensando na situación de Ucraína e a paranoia de Putin, que é un bo exemplar daquilo que Amparo Moreno denominaba "arquetipo viril, protagonista da Historia", faría falta se preguntar cales son as persoas con responsabilidade política ou con influencia, e por cales razóns nunca fixeron nada porque se apliquen normas, tratados ou convenios asinados por todos os países europeos que permitirían construír un continente máis seguro e pacífico. Dito isto, tamén penso que temos que cuestionar os motivos de ser moitas veces bastante inxenuos, con lemas baleiros de contido, sen obxectivos específicos e só protestando nas rúas de maneira moi selectiva, como se tivese-mos guerras que non soportamos e outras que parece que non nos incumben.

Non importa que agora non se teña un movemento pacifista organizado como denantes. Quizais non fai falta, ou seguramente tería que ser distinto. É a xente da rúa, as organizacións sociais e os grupos políticos os que terían de se rebelar contra este tipo de ocupacións, sen excepcións. Poño un dato para a reflexión: desde o 1990 até agora, Rusia fixo 26 intervencións militares no exterior, contando a de agora, mais é que Francia o fixo en 38 ocasións, e os Estados Unidos, en 35. Hai moitos datos e motivos para estar preocupados e para facer cousas que poidan, polo menos, as frear. Querer a paz non pode ser simplemente unha manifestación de boa gana, senón un horizonte cheo de cousas concretas a mudar, con realismo mais con determinación, con coalicións e alianzas moi grandes, e cun programa específico.

Teriamos de rumiar os motivos de tanta inacción, cando fai falta dedicación e un saber facer as cousas de forma máis eficiente, fuxindo en Cataluña desa tendencia a nos ollar o embigo e xogar aos pastores, mentres caen bombas. Hai ameazas de máis ocupacións e, inclusive, de utilizar as armas nucleares, porque hai dirixentes que perderon totalmente o sentido da realidade e da responsabilidade, e demasiado con frecuencia, reaccionamos de maneira errónea e esquecendo que, se non temos propostas alternativas e as levamos a termo, sempre serán estas mentes enfermas as que acabarán impondo os seus intereses.

Finalizo con dúas obveidades: a primeira é que, se non temos unha mirada preventiva e non sabemos ir ás raíces dos conflitos, sempre iremos a contrapé e con atraso. A segunda é que, en lugar de queixarnos, temos que propor alternativas e ter ideas, e isto implica analizar a fondo as complexidades das cuestións e de fuxir de receitas simplistas. Traballar por horizontes de paz nunca poderá ser unha cousa fácil, xa que as realidades que temos que afrontar son verdadeiramente complicadas.

[*] Vicenç Fisas, analista de conflitos e de procesos de paz.

Fonte: Critic. | 27.02.2022

CRÍTIC é un medio de comunicación especializado en xornalismo de investigación, impulsado pola cooperativa de xornalistas Crític, SCCL. A nosa principal canle comunicativo é a web www.elcritic.cat, onde publicamos reportaxes, entrevistas, artigos de opinión e análise sobre aspectos da actualidade política, económica ou social, principalmente en catalán, aínda que regularmente certos contidos tamén son traducidos ao castelán.
_______