A conxuntura histórica abre espazos para a heterodoxia intelectual, pero transferir o coñecemento individual ao colectivo resulta aínda complexo
Por Daniel Salgado [*]
07.12.2011
Unha xenealoxía apurada do intelectual como figura pública en tempo de crise comeza, probabelmente, no affaire Dreyfus e na tomada de posición do escritor
Émile Zola. Eu acuso, escribiu no xornal L'Aurore en 1898. O autor de Xerminal, practicante da novela proletaria, desmarcábase con aquel artigo do antisemitismo dominante na Francia finisecular. O concepto e a súa praxe atravesa despois a grave e violenta cesura da Guerra Civil Europea. Un divídese en dous: os traballadores do coñecemento colócanse a ambos os dous lados, co fascismo ou contra o fascismo. No longo 68, cara adiante e cara atrás, volve emerxer, de novo en Francia, e
Jean-Paul Sartre pon rostro ao pensador rebelde. Co refluxo dos movementos progresistas e o avance do neoliberalismo, os tribunos non desaparecen, pero pasan ao campo conservador. Ese é o contexto que implosiona coa caída de Lehman Brothers e a perda de taxa de gaño, que coñece os seus espectros en Galicia. Existe aínda lugar, nunha sociedade onde a comunicación se fragmenta, para reeditar a intervención intelectual nos asuntos da cousa pública?
"
Os tempos son novos, e 140 caracteres non parecen ser o mellor formato para sentar cátedra", respondía recentemente o escritor
Alberto Lema (
Vimianzo, 1975) a unha enquisa no blog de crítica cultural Quantas letras para um rio, "
aínda así, estamos certos de que despois desta crise a esquerda volverá a ter moito que dicir, e non será, abofé, repeating Sartre". Contra esa tese parece reaxir, precisamente, o correo electrónico remitido dende Panamá polo profesor da Universidade de Santiago de Compostela (
USC) e secretario da Real Academia Española
Darío Villanueva (
Vilalba, 1950). "
Máis que nunca é a función da reflexión crítica deixar a torre de almafí", considera, "
pola torre de control dos espazos abertos pola sociedade da información". Cun pé en
McLuhan, cuxo popular '
A Galaxia Gutenberg' vén prologar nunha edición universitaria,
Villanueva non sitúa na crise a inflexión da función da intelixencia individual no debate colectivo.
"
Máis que a crise, a evolución do capitalismo", sinala quen foi reitor da USC, "
confirma as prediccións feitas nas décadas dos vinte e dos trinta pola Escola de Francfort". Refírese á crítica á industria cultural e á mediación "
economicista" na produción artística, literaria e intelectual despregada por
Walter Benjamin,
Max Horkheimer ou, sobre todo,
Adorno. Pero a desaparición deses espazos de autonomía intelectual á marxe da lóxica mercantil agrávase a partir da chegada ao poder de
Ronald Reagan e
Margaret Thatcher. O triunfo do paradigma neoliberal non acontece unicamente nas facultades de Ciencias Económicas, senón que se estende até chegar a configurar o sentido común dominante en Occidente. Iso, xustamente, denuncia o catedrático de Economía Aplicada
Xavier Vence (
Rodeiro, 1961).
"
Na economía é claro o que aconteceu", relata, "
fíxose forte un coñecemento que trataba de ser funcional ao sistema capitalista e non á verdade científica". O filme documental Inside Job tamén narra ese proceso que o profesor Vence leva un punto máis alá: "
A ciencia económica someteuse ao dominio do capital financeiro e desprestixiouse como ciencia". O catedrático, que non participou dos festexos e xa en 2005 publicou '
O fracaso neoliberal na Galiza' (
A Nosa Terra), relaciona a apoloxía do financiarismo e "
a desviación metodolóxica" da súa disciplina cos intereses da banca e con quen forzaban as políticas a prol da economía non produtiva.
Manter zonas de sombra para o mercado resulta, ao dicir de
Vence, chave. "
No público hai outras lóxicas, diferentes da mercantil", sinala, "
pero están contaminadas polo privado". O beneficio a toda costa e o valor de cambio sobre calquera outro valor dificultan a investigación á procura de "
verdades científicas". A sanidade aparece como singular campo de probas desta contradición: "
Nos hospitais aínda non manda o privado e, sen embargo, no farmacéutico si". Sobre ese punto alerta igualmente o director da Fundación Galega de Medicina Xenómica,
Ángel Carracedo (
Santa Comba, 1955). "
Os poderes públicos deben detectar que ámbitos de investigación son necesarios socialmente", indica.
É así como na consideración dun dos xenetistas máis prestixiosos de Europa a instancia pública non pode desentenderse da produción intelectual. E pon un exemplo: "
As enfermidades raras non teñen interese para as empresas farmacéuticas porque non son negocio; os poderes públicos deben financiar esas investigacións". No diagrama de
Carracedo, que tamén se atopa á fronte da área de xenética da Universidade de Santiago, a empresa privada si ten un espazo. "
Os poderes públicos, ademais, teñen entre os seus labores o de facilitar a transferencia do coñecemento ás empresas e á sociedade". É dicir, exercer de ponte entre o intelectual e outros segmentos da sociedade. Na súa versión, o coñecemento científico é "
motor de progreso" e, en tempo de crise, máis.
"
Non apostar por ese sector, estratéxico para competir, é un erro", engade, antes de concluír: "
Hai quen pensa que se trata dun investimento a longo prazo, pero se se dan unhas boas e rápidas condicións de transferencia, obtéñense axiña os beneficios". Tamén na universidade, pero na área aínda denominada das Humanidades, traballa
María do Cebreiro (
Santiago de Compostela, 1976). Investigadora da literatura, poeta e ensaísta, a
Do Cebreiro impórtanlle igualmente as vías que conectan a produción intelectual e o colectivo. "
Por como funciona a estrutura do coñecemento científico, móvese máis en comunidades de pares, de especialistas", explica, "
e o problema é como transferir ese coñecemento de pares á sociedade". Non esquece matizar a cuestión: "
Pero eu son unha defensora das estruturas de coñecemento públicas e, ao cabo, do ideal ilustrado, a educación universal, pública e de calidade, que debemos ampliar".
Máis centrada na figura específica do intelectual, á autora de Fogar impronunciable (
Galaxia, 2011) preocúpalle ese sabio, de presenza mediática continua, "
que, no peor dos casos, transforma o coñecemento en espectáculo". Como síntoma dunha maneira diversa de operar nesa función,
María do Cebreiro escolle a
Pier Paolo Pasolini. "
Asume de xeito emotivo e honesto as súas propias contradicións", expón, "
e penso que a única maneira honesta de sobrevivir como intelectual é asumir publicamente esas contradicións". Era o
Pasolini, cineasta e poeta, que se dirixía a un tempo "
ao político e ao poético" na impresionante elexía '
As cinzas de Gramsci'. "
El sitúase exactamente nesa intersección, defínese aí". Non todo o mundo acepta, por suposto, a palabra intelectual e ese debate sácao o profesor da Universidade Autónoma de Madrid, ensaísta e activista
Carlos Taibo (
Madrid, 1956), pero para pechalo: "
Non me sinto cómodo coa etiqueta do intelectual, fícame afastada".
Ao interrogante de se a posición do pensador muda na conxuntura histórica presente, os consultados ofrecen respostas diverxentes.
Do Cebreiro válese dos mapas sociais de
Raymond Williams para distinguir entre "
o residual, o hexemónico e o emerxente". "
Non percibo alternativas claras", di, sobre a fin de época, "
pero se aceptamos o novo, veremos que hai xorden outras prácticas". Ningún traballo, tampouco o intelectual, se fai no baleiro e as voces críticas silenciadas durante os incuestionados anos de ouro do ultraliberalismo existiron. "
A crise fainas agora audíbeis". Para
Xavier Vence, no campo económico, pasa algo semellante.
"
Sempre houbo economistas que se guiaron polo desvelamento da verdade e polos intereses das maiorías sociais", afirma, "
somos minoría, temos menos recursos e os circuítos de difusión, académicos e mediáticos, estánnos máis pechados". A brutal parada na acumulación capitalista, iso si, abriu fendas no espallamento monolítico do discurso neoliberal, e a día de hoxe non resulta tan estraño atopar argumentos económicos heterodoxos: "
Os economistas dos 'think tanks' das caixas, dos bancos e das aseguradoras hexemonizaban implacabelmente as canles na época en que a economía roldaba, pero agora escóitanse as ideas das escolas críticas dos poskeynesianos [
con especial forza],
dos marxistas ou dos institucionalistas". O sistema, ao seu xuízo, revélase como insostíbel e o interese polas posturas intelectuais críticas medra.
Publicado en "
El País" o 25 de Novembro de 2011
[
*]
Daniel Salgado, nado en Monterroso en 1981, é un poeta e xornalista galego.. Licenciado en Ciencias da Comunicación e doutorado en Filoloxía Galega pola USC. É director de Ariel. Boletín quincenal de cinema en galego editado polo Cineclube Compostela, e colaborador d' A Trabe de Ouro, A Nosa Terra, Dorna e Xistral. Tradutor ao galego de Allen Ginsberg. Participou como coautor na curtametraxe documental O río é noso (2004) para protestar contra os encoros do Alto Ulla.
Como poeta gañou en 2001 o Concurso Nacional de Poesía O Facho; foi accésit do Premio Francisco Añón de Poesía co poemario Do preguizoso costume de estarmos vivos; gañou o Premio de poesía Uxío Novoneyra [1] en 2002 con Sucede; foi finalista do Premio de poesía Fiz Vergara Vilariño en 2004 co libro Agora qué; e obtivo o Premio Esquío de poesía [2] en 2004 por Días no imperio.
Das Kapital.
Forma parte do grupo Das Kapital, facendo as bases musicais. [Fonte:
Galipedia]
Obras de Daniel Salgado
_________________
