10 DE MARZO: O CRIME FOI EN FERROL
O CRIMEE chegou o ano 72, clave na Historia da Clase Obreira Galega. As medidas represivas tomadas a finais do 70 e 71 deron lugar a unha constante mobilización pola posta en liberdade de dirixentes políticos e sindicais. A amnistía aparecía xa como unha reivindicación pública, ligada á esixencia de Democracia.
Víuse, camiñando entre fusís,
por unha rúa longa, saír ao campo frío,
aínda coas estrelas, da madrugada.
Mataron a Federico
cando a luz asomaba.
O pelotón de verdugos
non ousou mirarlle a cara. (Antonio Machado, O crime foi en Granada)
Unha das iniciativas que se tomou en varios lugares de España, era a creación de "comisións anti-represivas", buscando a participación e arroupe doutros sectores sociais e outras sensibilidades políticas. Un destes colectivos xa viña participando activamente desde había anos; refírome aos curas progresistas, cuxo compromiso na loita polas liberdades non me cansarei de valorar. En consonancia, auspiciada polo Partido e outras organizacións, nace a Comisión Anti-represiva de Ferrol.
Para iso, propuxémonos organizar unha reunión que servise de asemblea constituínte. O primeiro foi pórnos en contacto con múltiples persoas, representativas de diversos sectores socio-políticos e culturais, susceptibles de contribuír á idea. Era claro que non se trataba de reunir a un grupo de comunistas, senón de comprometer a todas aquelas forzas que aspiraban a unha saída democrática e padecían en carne propia ou próxima as consecuencias da represión. Eramos tamén conscientes de que non todos cantos discrepaban do réxime se sumarían á nosa proposta, xa polo risco que iso levaba ou porque esperasen que fosen outros, máis próximos á súa ideoloxía, os que protagonizasen a resposta.
Decidimos, por razóns de seguridade, preparala coma se se tratase de organizar unha comida de amigos. Falamos co propietario do restaurante "O Galo", quen non puxo ningún inconveniente, a pesar de coñecer o noso posicionamento político, pero non lle adiantamos o sentido último do encontro.
Nunha data do mes de febreiro, ten lugar a reunión prevista, á que asistimos unhas trinta persoas. Alí acordamos denominala como propuñamos e aprobamos unha declaración condenatoria contra as actuacións represivas na nosa comarca, en Galicia e en España. Non tivemos contratempo ningún nese momento, ata que, por algunha filtración de orixe descoñecida, a Policía informouse do acto e procedeu a abrir dilixencias, polas que se acusou de reunión ilegal a algúns asistentes e a min, en particular, de asociación ilícita e propaganda ilegal.
Igualmente, interrogouse ao propietario do restaurante "O Galo", acusándoo de ternos servido de tapadeira, o que el negou rotundamente. O episodio non lle carrexou consecuencias, salvo a incomodidade que supuña estar acusado pola policía. Evidentemente, nós non podiamos telo informado dos nosos propósitos. Mesmo, esa ignorancia permitíalle defenderse mellor. Con todo, non deixei de percibir o problema creado. A miña familia mantiña amizade con el, amizade e recoñecemento que, por certo, seguimos mantendo.
A constitución da comisión anti-represiva incrementou a preocupación da Policía. Para eles e os seus responsables políticos, dábase un paso máis na ampliación da base de aliados, no desenvolvemento xeneralizado e imparable da loita.
Neste ambiente crispado, empezábanse a dar os primeiros pasos para revisar o convenio colectivo da Bazán, discutíndose, entre as Comisións Obreiras e os traballadores, aqueles aspectos que debían de constituír a súa táboa reivindicativa.
Desexo aquí traer á memoria un feito que vivín en primeira persoa, acompañado de Xulio Aneiros. As eleccións sindicais foran celebradas xa no mes de maio do ano anterior. Existía un novo xurado e, por parte de Comisións, figuraban xa Amor e Riobó como as referencias fundamentais ante a empresa. Pois ben, Xulio Aneiros e mais eu, sen representar cargo sindical ningún, tivemos que resolver un problema ante o xefe de persoal Sr. Aguilera, (do que xa se falou anteriormente nestas memorias). O noso interlocutor era consciente do ambiente de mobilización proposto por Comisións e sacou a colación o tema. Convén aclarar que nós non asumiamos ningún tipo de representación: os nosos representantes eran ben coñecidos; achabámonos alí a nivel persoal, polo menos oficialmente.
O Sr. Aguilera, con todo, ao facernos comentarios sobre a situación, veunos a dicir que, para el, nós seguiamos sendo cargos sindicais da Bazán. É máis: ofreceunos tal posibilidade e ampliounos o tema ao ofrecernos que o visitásemos cantas veces quixésemos. Evidente, tratábase dunha manobra que buscaba confrontarnos cos compañeiros elixidos. Pero mostrouse pouco hábil: por unha banda, pretendía gañar a nosa confianza e, á vez, mostrarnos a nosa incapacidade para dirixir aos traballadores. Isto foi o que comentou: "Xa sei que vostedes pretenden seguir mobilizando aos traballadores, pero agora xa é imposible. Teñan en conta que a maioría da empresa (referíase ao persoal), está a quendas de doce horas e isto permitiulles adquirir televisión, frigorífico e outros electrodomésticos, e que, nesas condicións, necesitan traballar todo o tempo posible para poder facer fronte a tanto gasto. Así que esquézanse de mobilizalos".
Xulio deulle unha contestación negativa, non recordo en que termos; e eu contesteille brevemente: "¡Xa veremos...!".
A estratexia deste personaxe -e creo que da dirección da factoría e máis arriba-, partía do feito de estar convencidos de que esas ataduras económicas impedirían que os traballadores se mobilizasen polos seus intereses. O Sr. Aguilera deixáranolo claro como a auga.
O consumo polo consumo, diferente do "estado de benestar" ao que todos aspirabamos, era, e segue a ser, unha trampa do capitalismo para manternos dominados.
Nesas datas, o gobernador civil quixo tamén facer méritos de guerra, intervindo noutra fronte democrática: decretou a suspensión do Centro Social de Santa Mariña, sede á que se trasladou o Cine Club "Concepción Areal" para que tivesen acceso a el todos os cidadáns e non só os ex-alumnos do Instituto. Ademais do peche, impúxoselle unha multa de 100.000 pesetas.
A estas medidas represoras, respondemos cunha masiva recolección de sinaturas. Entre os asinantes, atopábanse personalidades coñecidas como: Juan Barja de Quiroga, José Mª Mella, José Luís de Deus, Heriberto Quessada e o seu irmán Xaime Quessada, Mª Jesús Branco, José Banet, Afonso S. Pombais, Carlos Dafonte, Enrique Curiel, Pedro de Chairo, Josep Solé Barberá, Angel Vázquez da Cruz, Javier Costa Clavell, Basilio Losada e outros. Aínda que é certo que, con iso, non se conseguiu o levantamento destas arbitrarias sancións, en non menor medida íase incrementando o custo político para o réxime: o seu desprestixio calaba cada vez máis fondo na totalidade de sectores sociais.
Retomando o tema da Bazán e o seu convenio: inicialmente fóronse realizando asembleas, que apoiaron as propostas elaboradas por Comisións Obreiras. De aí, pasouse a considerar que había que abandonar as horas extras e as xornadas de 12 horas, polo seu custo en saúde e vida familiar e porque pechaba o paso á creación de novos postos de traballo. Tivemos que discutir o tema durante varios días con todos os traballadores. Por fin, unha gran maioría entendeu que constituía un mecanismo de presión importante. O once de febreiro, preto de cinco mil traballadores abandonan toda forma de traballo extra, cuestión que sorprende á dirección e que desmente aquela cínica apreciación do xefe de persoal. Parecía incrible que ás seis e cuarto da tarde, excepto as quendas, saíse todo o mundo pola porta, rumbo ao seu fogar ou a lugares de lecer onde compartir con amigos o recentemente conquistado tempo libre. A expectación existente, que tamén compartía a dirección, por ver se conseguiamos mobilizar a todo un cadro de persoal, quedou plenamente confirmada.
Elabórase un documento no que lle esiximos á dirección unha resposta inmediata sobre incremento salarial previo á negociación do convenio. Tendo en conta a incesante carestía da vida, concrétase o aumento en dous mil cincocentas pesetas (15 €) por traballador e mes. Esa cantidade teórica supuña a diferenza aproximada que cobraba un operario se pasaba de traballar oito horas a doce. A cuestión estaba exposta así: "Á conta do que negociemos no convenio, e en tanto que a súa negociación non conclúa, nunha xornada normal de oito horas, debemos cobrar un incremento de dúas mil cincocentas pesetas".
Con esa proposta, explicabamos a todos os traballadores que o que se cobraba en doce horas debía cobrarse por oito. A xornada de sol a sol que se viña realizando, a pesar de supor maiores ganancias, resultaba esgotadora e, como diciamos, prexudicaba gravemente a vida familiar dos traballadores. Tamén lanzabamos a mensaxe de que o convenio superaría esa cantidade, algo que non figuraba nos plans da empresa.
Para presentar ese documento, decidiuse facer unha concentración diante de dirección. A primeira tivo lugar o 22 de febreiro, cun número de traballadores próximo ao milleiro. Solicitamos ser recibidos polo director e este negouse. A segunda asemblea, convocada na primeira concentración, faise o día 28, xa cuns dous mil cincocentos participantes. Nesta ocasión, o director puña como condición para recibirnos, que se disolvese a asemblea. Niso andabamos, cando os presentes detectamos a presenza de policías da Brigada Político-Social. Esiximos que abandonasen a empresa, antes de disolvernos. Cumprida a esixencia, logo de facerlles pasar por diante de todos nós coa cabeza gacha, os reunidos disolvémonos.
Por fin, celebrouse a primeira reunión co director, á vez que se convocaba asemblea para o seguinte día, con obxecto de informar sobre o seu resultado. Debemos facer notar que a asemblea do día 29 foi autorizada, de mala gana, pola propia dirección, consciente de que unha nova negativa podía xerar unha situación aínda máis conflitiva.
Ante as ameazas da empresa por facer asembleas, solicitóuselle que nos autorizasen a utilizar o ximnasio. Novamente é rexeitada a proposta. Nunha basta manobra, con vistas a rematar coa actividade asemblearia, non tardando moito tempo, Bazán decidiu demoler as instalacións que foran utilizadas por moitas xeracións de aprendices e deportistas.
A dirección negábase a aceptar o incremento reclamado e quería que todo quedara pendente ata a negociación do convenio. Nesta asemblea, acordouse seguir presionando á dirección a fin de que aceptase as nosas reivindicacións. Para iso, decidiuse manter unha nova asemblea ao seguinte día, 1 de marzo, e programar novas mobilizacións. Acordouse tamén realizar paros os días 2,3 e 4 de marzo, e unha nova asemblea este último día.
Era evidente que se viña producindo un incremento do número de traballadores participantes, de día a día. O día 4, a asemblea era multitudinaria na cabeceira do dique nº 2, tras os numerosos paros realizados. Afirmábase a reclamación: o persoal non estaba disposto a renunciar ás súas demandas.
Faise necesario situar todas estas accións dentro dun contexto. A denuncia do convenio fíxose antes de finalizar o ano 1971, creo recordar. Por outra banda, tiñamos experiencias anteriores que nos indicaban que negociar en Madrid, contando coas factorías de Cádiz e Cartaxena, constituía unha seria desvantaxe para nós. Nelas, o verticalismo era maioritario: os seus xurados asinaban o que a empresa dispuxese. De feito, xa contei nestas páxinas a miña experiencia persoal en 1968. Recordemos, ademais, que o convenio anterior, a piques de caducar agora, fora rexeitado polos traballadores, a pesar de que tamén os representantes de Comisións asinaran. Para evitar de que se volvese repetir a situación, solicitábase negociar en Ferrol un convenio de carácter provincial ou de factoría.
A primeira reacción do goberno foi aceptar a solicitude; pero, ante as nosas esixencias e as mobilizacións que viñamos facendo, aquela aprobación foi revogada. Á nosa reclamación, incorporábase novamente a demanda de negociar en Ferrol, onde estaban os nosos representados, e non a seiscentos quilómetros, co problema engadido da baixa combatividade dos outros dous xurados.
Neste ambiente de conflitividade, chega o día nove de marzo. Como de costume, acudín á cafetería situada fronte á porta da factoría, unha media hora antes de entrar, momento que eu utilizaba para almorzar, ler a prensa e pórme ao corrente das noticias. Sempre quixen adiantarme aos acontecementos con esa lectura previa; aquel día, nos xornais, non aparecía nada especial que afectase á Bazán. Estabamos pendentes de programar novas mobilizacións pero nada presaxiaba que puidese ocorrer algo distinto aos habituais enfrontamentos; en todo caso, era impensable que estivese a piques de suceder unha traxedia, un crime sobre unha clase obreira en loita por progresar nas súas condicións de vida, a partir dun convenio colectivo. Pero non esquezamos o que viña sucedendo a nivel do Estado: a besta do franquismo vía os seus días contados e necesitaba provocar un clima de terror para sobrevivir ao desprestixio interior e exterior: se non podía reinar pola xustiza e a razón, estaba disposta a seguir facéndoo polo medo.
Ao acceder á factoría, dirixinme ao "chapero" para retirar a miña chapa. (Na Bazán, a diferenza de clases expresábase entre outras moitas cousas, na forma de acreditar a presenza no posto de traballo. Os "empregados" -é dicir: técnicos e administrativos-, na súa maioría, utilizaban un cartón que "picaban" nunha máquina perforadora. O resto, retirabamos unha chapa redonda de aluminio que tiña gravada a nosa matrícula e un selo da empresa, a cal deixabamos colocada nos mesmos marcadores, ao terminar a xornada de traballo. Era obrigado presentala en calquera momento a requirimento dos directivos ou gardas xurados).
Ao chegar á marcadora, situada no taller de maquinaria vella, advirto un gran alboroto. Doume de bruzos cun enxeñeiro que, ao verme, esíxeme, de malos modos, que me vaia ao meu taller inmediatamente. Os seus modais eran inequivocamente ameazantes. A súa actitude agresiva cólleme totalmente por sorpresa e tardo un instante en reaccionar. Doume conta de que algo grave está pasando.
Durante o percorrido cara ao meu taller, o de mecánicos, xa me vou pondo ao corrente. Chegaron noticias do despedimento de varios compañeiros, sen que se coñezan nomes polo momento. Comunícanme que, a un deles, os gardas do estaleiro agredírono fisicamente. Teño que recoñecer que, nese momento, non tiña claro cales eran as medidas concretas a tomar a modo de resposta.
Ía camiñando e facéndome unha composición de lugar. A dirección, desbordada polas mobilizacións crecentes, planificara a súa estratexia para collernos por sorpresa. Non era habitual que os enxeñeiros estivesen repartidos polos talleres, e menos a esas horas. Resultaba evidente que non confiaban nos mandos intermedios para impor o seu plan. A dirección, probablemente seguindo ordes directas de arriba (Madrid, o Goberno Civil, a Policía...), decidira descabezar o movemento, despedindo a quen consideraban en condicións de pórse á fronte do proceso. Se iso estaba sucedendo así, non entendía por que non foran a por min e por outros compañeiros.
Seguín ata o taller e atopei ao noso enxeñeiro, apelidado Jove, na porta. Outra situación excepcional. Repito que os enxeñeiros non adoitaban aparecer polos talleres: o seu era o "enxeño". Aquí e agora, facía acto de presenza un personaxe, o tal Jove, que nos odiaba, seguramente ao considerarnos inferiores, unha especie de "rebeldes sen causa" que se atrevían a discutir decisións da superioridade, para darnos a orde de mudarnos e pornos a traballar.
Desde a porta, xa vin a Aneiros vestido coa súa roupa de faena, cerca do banco de axuste. Sorprendeume que tampouco tomasen medidas contra el. O resto dos compañeiros do taller estaban tamén sorprendidos, uns co buzo, e outros aínda chegando para mudarse. Dirixinme a Xulio Aneiros para comentar a situación mentres me puña o mono de traballo. Paseille a información que posuía e o meu punto de vista e el tamén achegou a súa opinión. Acordamos que non debiamos pornos a traballar e aclarar o que estaba pasando; logo, pediriamos aos compañeiros que nos secundasen.
Saímos á porta para comprobar se había movementos. O noso taller era pequeno, con poucos traballadores; xa que logo, pouco podiamos facer sós. Ao achegarnos ao portón de acceso, novamente abórdanos o enxeñeiro para cominarnos a volver ao traballo. Ante a súa sorpresa, non lle fixemos caso.
Pasarían uns dez minutos cando vimos chegar un numeroso grupo de traballadores doutros talleres, "chapa-fina" e "plomeros". Deles, partira a iniciativa. Viñan, precisamente, ao noso encontro. Con varios compañeiros do taller, unímonos a eles. Antes, comunicámoslle ao enxeñeiro Jove: "Ímonos para defender aos nosos compañeiros despedidos (neses momentos xa tiñamos confirmación da noticia), e o que tería que facer vostede é sumarse a esta protesta".
Non contestou e refuxiouse na súa oficina, supoño que a comunicarlle á dirección o que estaba presenciando.
Simultaneamente, xa no estaleiro, producíase unha reacción semellante, saíndo os traballadores dos talleres e agrupándose en asemblea. Esa espontaneidade non era tal: mostraba a importancia da organización e o grao de concienciación que conseguiramos. A idea era formar unha "cobra" en movemento que, ao seu paso, fose chamando a sumarse aos traballadores de todos os talleres, para reagruparnos, ao completo no "paralelo", entre estaleiro e arsenal, os dous conxuntos clave que conformaban a E.N. Bazán. Todo isto foise coordinando sobre a marcha, mantendo o contacto entre ambas as zonas, a través de intermediarios. Nós, tras saír do meu taller, fomos polos almacéns, buques atracados nos peiraos, etc., ata que chegamos ao taller de Maquinaria, onde, tras explicarlles a situación, incorporámonos á "cobra".
Por fin, chegamos ao paralelo. Alí concentrámonos varios miles de traballadores. En asemblea, acordamos pasar polos talleres e oficinas que aínda non contactáramos. Unha vez feito, dirixímonos á dirección, onde nos situariamos ata que os nosos compañeiros fosen readmitidos e se reincorporasen aos seus postos.
Poderían ser as nove ou nove e media da mañá. O tempo non era malo e entre a dirección e o dique nº 2, estabamos concentrados máis de cinco mil traballadores da Bazán e outros pertencentes ás compañías auxiliares. Seguramente, nunca a unidade entre uns e outros traballadores fora tan forte. A data de hoxe, en 2011, deberiamos aprender das leccións do pasado e recuperar ese sentido de clase e de unión solidaria.
Unha representación sindical entrevistouse coa dirección. A esixencia era clara: "Ou se readmite aos nosos compañeiros e entran xa na empresa, ou non nos movemos de aquí".
A dirección mostrouse tallante: "Disólvanse e volvan aos talleres. Xa se resolverá o dos despedidos, no momento oportuno".
Prolongábase no tempo este "tira e afrouxa", visto o cal, un membro da comisión abandonou a reunión para comunicar á asemblea que se seguía negociando; pero que a empresa non quería saber nada de readmisións. Creo que foi Loureiro Lugrís quen nos facía esta comunicación desde a muralla .
Seguía pasando o tempo, sen mostras de solución. Levabamos esperando varias horas, sen atopar saída a un dos conflitos máis graves que tiveramos ata o momento. A empresa, coa súa actitude, parecía empeñada en provocar aos traballadores no seu ataque directo á representación obreira, principal vítima das sancións.
Ao lado das portas, acompañados por un amplo grupo de mulleres, que coñecían o sucedido e mostraban así a súa solidariedade, agardaban acontecementos os despedidos: Manolo Amor e Xosé Mª Riobó, membros do Xurado; Xosé M. Díaz Montero, Ramiro Romero, Afonso Couce e Miguel Rey, enlaces sindicais. En Ferrol, a noticia estaba circulando profusamente e existía unha gran alarma e indignación. Sabían que os traballadores da Bazán non quedarían quedos, vendo como se despedía aos seus representantes, e que as súas reivindicacións ían ser duramente reprimidas, máxime agora, cando se chegou a tan alto grao de conflitividade.
Nun momento dado, ante a intransixencia da empresa, a comisión negociadora que suplía aos despedidos, decide aceptar que o director se dirixa aos traballadores; a empresa impón como condición que os reunidos non poderían realizarlle preguntas.
Tamén nesta ocasión, foi Xosé Loureiro o encargado de comunicarllo á asemblea. Ninguén se opuxo, dando claras mostras de querer acabar o conflito nun clima de entendemento.
Uns minutos despois, o director, Gabriel Martorell, sobre os picadeiros situados á beira do dique, comeza o seu discurso cun “Viva Cartaxena” afirmando que el, como valenciano, valoraba e moito aos traballadores galegos, para terminar facendo un chamamento a reincorporarse ao traballo e a que aceptemos que os despedimentos sexan tratados máis tarde con "tranquilidade".
Eu, nese momento, achábame sobre a muralla, á beira da comisión que negociara coa dirección. Pareceume un erro o aceptar que só falase o director, sen posibilidade de réplica pola nosa banda. Mentres este terminaba a súa perorata, despraceime á parte alta da muralla. A miña situación persoal era delicada. Tiña unha afonía de mil diaños. Case nin se me oía, aínda estando ao meu lado. Concluída a "lección maxistral" do director, observo que polo "barco-porta" do dique e pola súa cabeceira, xusto debaixo de onde eu estaba, empeza a marcharse xente. Ninguén parecía ter nada que dicir. Facendo un gran esforzo, decido darlle resposta a aquela provocación. A miña intervención, que detén, de inmediato, o abandono da asemblea, é a seguinte: "Tal e como propuxo a comisión, non lle vou a preguntar nada ao director, pero voulle responder. En tanto os nosos compañeiros despedidos non se reintegren a esta asemblea, ningún de nós se moverá de aquí".
Ignoro se me oíron ben ou mal; pero esta intervención cortou de raíz aquel inicio de desbandada, que colocaba aos seus protagonistas en situación de quedar convertidos en peóns pasivos da empresa, sen outra orientación que a que lles deu o director. Poucas veces comentei esta interpretación crítica daquela proposta da comisión. Pero é claro que, aceptando as pretensións da dirección, desarmábase a asemblea e os traballadores, que pasaban de protagonistas a "mandados".
Tras a miña posterior detención, cando se redacta a acta final da miña "declaración", a Policía escribe: "Preguntado para que diga se dirixiu a palabra a todos os produtores concentrados, en unión de José Loureiro Lugrís, Angel Porto Feal e José Antonio Romero Ramos, conseguindo polas incitacións realizadas que o persoal continuase concentrado ata as dezasete horas..." . Asumiran que aquela intervención miña impediu que os traballadores, manipulados pola dirección, volvesen aos seus postos de traballo, abandonando aos compañeiros despedidos á súa sorte.
Tras a miña alocución, permanecemos en asemblea ante a dirección. Desde Comisións Obreiras, establecemos un plan de resistencia ante uns acontecementos que, sen dúbida, van pronto a precipitarse, aínda que non vemos aínda por onde van iniciar o ataque. O que primeiro fixemos foi garantir a permanencia masiva no lugar. Había que ter en conta que ás doce era a hora en que o comedor tiña disposto o xantar. Este servizo utilizábao menos dun terzo do persoal, contando tamén coas compañías auxiliares.
Organizamos grupos para recoller a comida e intentar levar a cada un dos presentes un pouco de alimento. Posiblemente, teriamos que permanecer alí bastante tempo e debiamos resistir nas mellores condicións posibles. Aproveitamos tamén para convocar novamente a quen permanecía no posto de traballo. Constituían unha minoría, pero logramos que algúns se incorporasen á asemblea.
Pasadas as dúas ou tres da tarde, sen posibilidade de acordo coa empresa, empezamos a advertir como ían entrando grupos de policías, que se situaban a distancia, nunha táctica envolvente. Criamos que o pensarían antes de atacarnos. Tratábase dun lugar perigoso: por un lado o dique cun desnivel de moitos metros; por outro, unha alta muralla imposible de superar; no terceiro flanco, a dirección e, para rematar, as murallas que cortaban a comunicación coas instalacións de Mariña e a porta de acceso que daba ao Cantón de Molíns.
Os traballadores seguiamos fronte a Dirección, falando uns con outros, sentados nos máis diversos lugares. Había un "non nos moverán" flutuando no ambiente. Deixamos establecido que, se nos desaloxaban pola forza, ao día seguinte, todo o mundo se presentase nas portas da empresa á primeira hora.
Sobre as cinco da tarde, percibimos como, desde os diversos lugares en que estiveran estacionados os "grises", avanzaban cara nós. A única vía de saída constituíaa a porta do Cantón. Cara alí dirixímonos todos, entendéndose por "todos" os que cabiamos nun funil que dificultaba o desaloxo, así deseñado para controlar entradas e saídas. Desde o chan da Bazán ata o exterior, había uns quince metros de rampla de cemento, pechada polos seus laterais con dúas varandas de madeira. O primeiro efecto daquela marea humana supuxo que estas saltasen polo aire, precipitándose un bo número de traballadores polos laterais, desde varios metros de altura.
Eu achábame no medio daquel xentío. Mentres a Policía golpeaba aos concentrados, os que non podían saír intentaron subir ás murallas da Mariña, o que lograban moi poucos. Estabamos ante unha situación complicada: os golpes policiais crecían en contundencia, e cada quen buscaba saídas que non existían, co risco certo de sufrir unha desgracia. Por fin, puiden alcanzar a rúa. Alí esperábanos un grupo de axentes que nos recibía a golpes e que cada un eludiu como puido. Un amplo número de mulleres (as que estiveran durante o día fronte á porta, agora en maior número), protestaban pola brutalidade policial e procuraban axudarnos.
Era falsa a acusación posterior de que estabamos armados con barras de ferro. Durante todo o día, tiveramos posibilidade de dotarnos de instrumentos contundentes, cousa que non sucedeu en ningún momento. A nosa loita era pacífica, como se demostrou ao longo e ancho da nosa vida sindical e política. Con todo, se nese momento de sentirnos agredidos directamente, tivésemos calquera medio de defensa ao noso alcance, probablemente utilizariámolo. Foi un atropelo brutal totalmente inxustificado o que tivemos que ver e soportar por parte dunhas supostas "forzas da orde", convertidas en "máquinas de reprimir" salvaxemente a unha clase traballadora que reivindicaba os seus dereitos. Por desgraza, na actualidade, este comportamento volve ser habitual nas rúas de España. Deberiamos preguntarnos o porqué.
Xa no exterior, advirto a presenza ao meu lado de Xosé Loureiro Lugrís, que levaba na man un pau de forma curva,engrosado nun dos seus extremos por raíces. Probablemente, procedía do xardín ao que caera desde a rampla mencionada.
Dirixímonos cara ao palco da música. Dous ou tres policías pretenderon golpearnos. Un deles, o máis agresivo, veu a caer xusto diante de nós; evitámolo e seguimos camiñando.
Os desaloxados, formando grupos, dirixímonos a diversos lugares. No meu caso e no de Loureiro, o noso destino foi a Praza de España. Durante todo o percorrido fomos explicando o que sucedía a cantos se cruzaban connosco. Aproveitamos tamén para pedirlles que permanecesen alerta ante canto puidese suceder ao día seguinte, porque nos temiamos que non nos deixasen acceder á factoría. Necesitabamos do apoio e solidariedade cidadá.
No transcurso destas accións informativas, detivemos varios autobuses; xa no seu interior, procedemos a explicar aos viaxeiros a situación e a nosa solicitude de respaldo activo. Chegamos ata as Casas Baratas, cumprindo o mesmo propósito. Sobre as sete da tarde, decidimos, aquel grupo, xa numeroso, regresar á Bazán. Tratábase de recoller o que tiñamos nas taquillas uns; outros, sinxelamente, cambiarse de roupa.
Alcanzamos a Praza de España. Desde alí, pola Avenida de Vigo, marchabamos un grupo moi numeroso de traballadores cara ao Estaleiro. Ao chegar ás proximidades do cuartel da Policía, esta fíxonos fronte para impedir o noso paso. Explicóuselles onde nos dirixíamos pero eles, ao parecer, pensaban que iamos asaltar o cuartel. Isto só se explica polo tipo de continuas consignas que recibían desde arriba e o odio que neles sementara sistematicamente o réxime, cara ao pobo ao que deberían defender.
Creo recordar que foi Riobó quen se adiantou e confirmoulles que non era esa, de ningún xeito, a nosa intención. Por fin, permitíronnos continuar, coa condición de facelo pegados á parede oposta. Así o fixemos e, deste xeito, volvemos entrar na Bazán pola porta do Estaleiro. Puidemos, sen o menor incidente, cambiarnos de roupa e volver á rúa, demostrando, unha vez máis, que a violencia non a provocabamos nós.
Chegaba o momento de facer reconto, de valorar o sucedido. Tratábase dunha das poucas veces, durante eses anos, en que empresa e réxime levaban a iniciativa, por torpe e brutal que fose. Trocamos impresións cos dirixentes do Partido e, necesitados de analizar a fondo a nova situación e as posibles posturas que podiamos adoptar, decidimos organizar unha reunión da Coordinadora Comarcal de Comisións Obreiras. A idea era vernos, sen límite de tempo, ata a madrugada, para organizar unha fronte común de resposta en todas as empresas. Tiñamos que evitar reunirnos en calquera vivenda de persoas coñecidas, porque previamos que se nos ía a estar buscando durante a noite.
Atopámonos en Canido, logo de utilizar todos os trucos para non ser localizados. Fixémolo moi preto da vivenda dos cuñados de Paco Filgueiras, na casa de Susa. Eramos doce ou quince compoñentes. Non estou seguro de recordalos todos. Seguro, achábanse presentes Amor, Riobó, Aneiros, Filgueiras, Juan Carballal, eu mesmo e algúns outros. Susa, que arriscaba moito ofrecéndonos hospitalidade, deixou os temores para mellor ocasión e desvelouse toda a noite por atendernos, preparándonos comida e café. Debemos recoñecer que deu mostras dunha gran coraxe; desde estas páxinas quero agradecer hoxe, cando xa ten falecido, o seu comportamento e axuda. Poucas persoas, nesas circunstancias, actuarían como ela o fixo. Sirvan estas liñas de homenaxe á súa gran talla humana e conciencia social solidaria.
Coñecemos a fondo como se produciron os acontecementos durante a mañá. Consideramos que a negativa da empresa a calquera negociación respecto dos despedidos e a propia medida de desaloxo, mostraban unha vontade de ir moito máis alá do habitual. Concluímos que necesitabamos a maior resposta posible para facerlles reconsiderar a súa postura. Resultaba evidente que non chegaba cunha simple manifestación: urxía unha resposta masiva de todos os traballadores, apoiados pola cidadanía en xeral.
Acordamos un plan que consistía en levar a todas as empresas a información de primeira man sobre o ocorrido, xa que os medios de comunicación achábanse amordazados. No caso da Bazán, distribuiámonos para acudir, con tempo suficiente, a todas as portas da empresa. De non atopalas abertas, marchariamos con todos os traballadores ata a sede do sindicato vertical no Cantón. Por outra banda, había que decidir un lugar onde concentrarnos. Pensamos que Caranza reunía todas as condicións. O barrio estaba levantándose: encontraríamos miles de traballadores da construción, aos que tiñamos que chamar ao paro. Ao seu favor, tiña tamén que podía desprazarse ata alí o persoal de Astano.
Todo estaba condicionado ao que sucedese no transcurso da mañá. Se se nos permitía entrar na empresa, volveriamos ante a dirección. No caso contrario, utilizariamos estoutra opción.
Sobre as oito e media, boa parte do persoal estaba concentrado ante sindicatos. Xa non había dúbida, era necesario pór toda a forza sobre a mesa. Na asemblea fíxose unha información máis completa sobre o sucedido, analizando o fondo da cuestión: as medidas de despedimento buscaban descabezar aos traballadores da Bazán duns representantes libre e democraticamente elixidos, para que non se negociase o convenio segundo as nosas propostas. Tiñamos que responder a esa manobra, buscando a solidariedade dos traballadores ferroláns, e esixindo a reapertura da empresa. Propuxemos marchar en manifestación ata Caranza e anunciamos que, alí, atopariámonos cos compañeiros de Astano. Nótese que todo iso enmarcábase dentro dunha protesta firme pero absolutamente pacífica. O dereito de manifestación figura en calquera lista dos Dereitos Humanos máis elementais. Unha vez máis, a violencia será xerada pola represión do réxime.
Quedaba claro que nos estiveron controlando e coñecían as nosas intencións, aínda que, ata o momento, os “grises” non se deixaron ver.
Como acordaramos, saímos en manifestación desde o Cantón, subimos a Praza de Armas por Rubalcaba, seguimos a rúa Galiano ata chegar á Praza de España e continuamos a marcha cara á estrada das Pías. Ao longo do percorrido fomos coreando consignas en relación ao retorno dos despedidos e a apertura da empresa, cunha pitada especial ao pasar ante as casas dos enxeñeiros. Entramos na estrada das Pías, sen que aparecese a policía por ningunha parte. Eu ía na cabeza da manifestación cando chegamos á ponte sobre a Rúa Nova. Nese momento, advertimos a chegada dun destacamento policial pola rúa Ramón y Cajal das Casas Baratas. Nada facía presaxiar o que estaba a piques de suceder. Recordo que retrocedín cara ao lugar por onde apareceran os grises. Estaba chegando, cando presenciei como a Policía intentaba cortar pola metade a manifestación, co ánimo de dispersarnos. Cando chego ao lugar, comprobo como se producen dous feitos paralelos. Dunha parte, os manifestantes, que se aprovisionaran de pedras, arróxanas contra a Policía Armada; enfronte, os membros desta abren fogo contra eles, nun enfrontamento a todas luces desigual. Verdadeiramente, quen escolleu aquel punto para disolver a manifestación nin sequera se fixou na existencia alí dun vertedoiro, cheo de pedras e tixolos rotos, de onde foron recollidos polos traballadores, que se estaban defendendo, como podían, dunha carga policial violenta e desproporcionada.
Era tal a indignación polo sucedido o día anterior, agora exacerbada por esta nova agresión, que xamais tiven ocasión de ver tal cantidade de pedras voando como as que divisei ese día cruzando o aire. Por unha desas estrañas asociacións da mente, acordóuseme un comentario escoitado sobre a forma en que se cazaban os pardais na China. Dicíase que era tanta a cantidade de aves que, con só aplaudir cando estaban no chan, ao saír voando, matábanse unhas contra outras. Ese era o efecto que me produciu a escena. Unha remesa collía pedras e tirábaas, mentres a seguinte facía provisión de novos proxectís, e así sucesivamente, como nunha batalla medieval.
Xusto ao chegar á esquina que ocupa hoxe o CIFP Ferrolterra, pechados cun valo en toda a súa extensión, xa percibín que a Policía estaba retrocedendo. Púxenme na cabeza do grupo que estaba obrigando aos grises a retirarse, practicamente chegando a primeira fila. Á altura do que hoxe é a entrada do centro de formación profesional "Ferrolterra", só tiña por diante a Daniel Niebla, que corría levando debaixo do brazo dereito o seu "buzo" de traballo envolvido ao estilo de Bazán (metido nunha das perneiras, formando unha especie de bóla).
Nese momento, xa a Policía estaba chegando aos autobuses que deixaran poucos metros máis atrás e no mesmo sentido, á esquerda, próximos ao valado. De súpeto, Daniel cae dobrándose sobre si mesmo, e queda tendido no chan, nunha estraña posición.
Por un instante, pensei que tropezara. Ao achegarme e intentar levantalo, vin como desde o centro da súa fronte, manaba unha fonte de sangue. Quedei arrepiado. Houben de soltalo precipitadamente, porque advertín que a policía dispúñase a atacarnos novamente. De feito, as súas forzas repregaranse cara aos autobuses, para cargar as súas armas; pero vendo o ímpeto dos manifestantes, que non renunciaban a perseguilos, elixiron cargar contra nós, supostamente, para gañar espazo, entrar nos coches e saír de alí a toda velocidade. No transcurso dese breve contraataque, recolleron o corpo de Daniel e levárono con destino descoñecido.
Varios mozos, desde a súa vivenda, situada xusto enfronte do que hoxe é a entrada do centro “Ferrolterra”, seguiron os acontecementos. Un destas testemuñas declara: "A manifestación dos traballadores da factoría E.N. Bazán atopábase reunida nas inmediacións das rúas Ramón y Cajal, estrada das Pías (entón chamada Avda. Jorge Vigón), e 10 de Marzal (por entón avenida de Antonio Piñeiro). Ao redor das 8.30, chegaron ao lugar dos feitos os policías armados, ocupando varias furgonetas, nas cales viñan entre 50 e 60 axentes”.
“Distribuíronse en tres grupos. Uns aproximábanse aos traballadores pola rúa Ares (Travesía de Neda), rúa interior das casas baratas (Recimil), en dirección ás Pías. Outros por detrás duns valos de obra onde hoxe está situado o Instituto Ferrolterra na rúa Ramón y Cajal e o groso da forza ocupaba o ancho da rúa. Dúas furgonetas quedaron aparcadas á altura da entrada ao Instituto. A Policía cargou contra os manifestantes e foron rexeitados polos traballadores a pedradas. Na súa retirada os axentes deixaron sen apoio ao chofer dunha das furgonetas. Os traballadores seguían avanzando a pedradas contra eles, aquel quedou aínda máis só. Ao quedarse illado o chofer refuxiouse na última fila de asentos do seu vehículo e empezou a disparar coa súa pistola. Xusto nese momento caeu abatido Daniel Niebla”.
“Inmediatamente, o sarxento ao mando da Policía colle unha metralleta nun dos vehículos situado na retagarda e abre fogo, de arriba abaixo, sobre os traballadores. Para salvar as súas vidas, estes comezan a retroceder. Varios caen feridos, momento que aproveita a furgoneta para retirarse (a outra e un jeep que lles acompañaba, xa fuxiran). O mesmo fai o sarxento”.
“Algúns veciños dos pisos altos arroxaban obxectos, sobre todo botellas, contra a policía, mentres outros os insultaban a gritos".
“Como anécdota, indicar que, na esquina próxima ao monumento ás vítimas 10 de Marzo, un policía estaba golpeando brutalmente a un traballador maior. Ante tal salvaxada, un compañeiro, cunha pedra de importantes dimensións, golpeouno e fíxoo caer ao chan. O policía sacou a pistola e ameazou con dispararlle de socato”.
Esta información contradí claramente aqueles rumores, sen fundamento, que daban noticia, hoxe descartada, da presenza dunha metralladora no campanario da igrexa do Pilar.
A partir dese momento, a rúa queda ocupada polos manifestantes e o chan totalmente cuberto de pedras. A escena era realmente terrible.
De volta cara ás Pías, comprobei que algúns compañeiros resultaran feridos. Tiven a sensación de que podía haber moitos outros; e ata mortos. Moi próximo xa a esa estrada, comentáronme que Amador, de quen non puideron darme moitas referencias, fora trasladado, moi grave, a un hospital. Por outra banda, no centro do viario das Pías, atopábanse varios vehículos estacionados, entre eles, un autobús do "Ideal Galego", que mostraba impacto de bala, e un camión cargado de grava miúda. Parecían compor unha barricada. Non é que fosen parados polos manifestantes: detivéronse eles mesmos ante a gravidade da refrega que contemplaron e o volume de manifestantes que se atoparon ocupando a zona.
Debo insistir en que non podiamos prever o que logo sucedeu. A nosa intención, como xa quedou de manifesto, fora marchar a Caranza, de forma pacífica pero decidida. En tal situación, presentouse a Policía Armada, pretendendo cortarnos o paso e, con tanta tensión acumulada ás costas, os manifestantes responderan á agresión. Pero ninguén esperaba aquela resposta abrindo fogo e asasinando compañeiros.
Nun momento de gran confusión, cos compoñentes das Comisións dispersados, tiven que decidir persoalmente. Era necesario mandar unha mensaxe a todos cantos permanecían no lugar; unha parte xa se disgregara. Decidín subir ao camión parado. Ao pretender falar non se me oía porque aínda tiña peor a voz que o día anterior. Pedro López Bonome, que se atopaba ao meu lado, ofreceuse para repetir as miñas palabras. Agradecín a súa axuda e subiu el tamén ao camión. Entón, indiqueille: "Mira, sen gritar moito (referíame a que non se oíse máis aló da zona), comunícalles que, ás dúas da tarde, debemos concentrarnos todos aquí". A súa alocución foi case textualmente: "Sen gritar moito, ás dúas da tarde, debemos concentrarnos todos aquí". Pero fíxoo con toda a súa voz que era moita.
Tratábase do intento de reagruparnos de novo, aproveitando que, a esa hora, Astano deixaría o traballo e poderiamos contar con eles e con outros traballadores.
Debo confesar que, aínda, non era plenamente consciente da dimensión que adquiriran os acontecementos, aínda que sabía que a situación era moi grave: nas Pías derramouse sangue obreiro e o número exacto de mortos e feridos estaba por determinar.
Inmediatamente despois de baixar do camión, intentei pórme en contacto con outros compañeiros para reorganizármonos. Non localicei a ninguén. Cada un estabamos ocupados en intentar estar presentes alí onde se nos necesitaba.
Trasladeime á rúa Sánchez Calviño; á altura do Café Stop, informáronme de que a Xulio Aneiros levárono, ferido de bala, ao sanatorio San Javier na Praza de España. Non estaba seguro de poder chegar alí. Supuña que estaba a Policía controlando a zona. Así que busquei o coche dun amigo para achegarme sen ser detectado. Un home coñecido de vista por min, "o Chato", ofreceuse para levarme e aceptei; Portouse magnificamente. Tiven que estirarme ao ancho do coche, detrás do condutor, para asegurarme de que non se me vería. Fixemos o percorrido ata San Javier nesa posición. Ao pasar por diante da clínica do noso bo amigo Pepín Rei, observei unha gran aglomeración de xentes. Isto deume a idea de que houbera moitísimos feridos e posiblemente mortos.
Sen parar, por precaución, seguiu o percorrido que eu lle indiquei ata Canido. Reuninme alí con outros compañeiros e, seguidamente, comezamos a informar á cidadanía do sucedido. Todo o mundo mostrábase impresionado. Como anécdota, que exemplifica as reaccións que se suscitaban, referirei o caso dun electricista que arranxaba un cable na parede exterior dun edificio. Cando lle explicamos o acontecido, sen mediar palabra, a toda velocidade, colleu a escaleira e botou a correr, quen sabe se asustado ou para reunirse cos seus: a aquela hora ninguén se sentía a salvo.
Entramos en comercios e bares, ata chegar á empresa Fenya. Alí entramos xa un grupo numeroso. Pasamos ao interior, sen pedir permiso. Dirixímonos aos nosos compañeiros de Comisións para poñelos ao tanto dos últimos sucesos (eles xa coñecían o ocorrido o día anterior). Xuntos barallamos posibles solucións de como informar da traxedia aos traballadores. Non resultaba fácil. Achábanse todos en distintas dependencias e non era sinxelo facernos entender no medio do ruído das máquinas. Decidimos cortar a corrente. Indicáronnos onde estaba o cadro eléctrico; alí dirixímonos e baixamos o machete correspondente. Logramos así que se nos escoitase. Cumprida a misión en Fenya, abandonamos o lugar. Máis tarde, soubemos que os traballadores decidiran parar.
O noso grupo continuou co mesmo obxectivo de informar a nivel de fábrica e a nivel cidadán. Sobre a unha e media da tarde, fun percorrendo a rúa Real rumbo á zona do Inferniño, onde quedaramos citados para concentrarnos. Realmente, nese momento, circulaban moi poucas persoas polas rúas; de feito, reinaba un estraño silencio por toda a cidade; tampouco aparecía á vista un número significativo de policías. A zona onde se produciu o crime achábase case deserta. Moi poucos acudimos a aquela convocatoria da mañá.
A idea de celebrar unha asemblea masiva non callara. Só estabamos presentes algúns dirixentes de Comisións e uns poucos cidadáns. Ferrol era, pola dor e pola indignación, unha cidade encerrada en si mesma, como morta tamén polos disparos da Policía.
Dada a situación de urxencia, cumpría que nos reunísemos, entre nós, os dirixentes do Partido. Por fin, entrei en contacto con Manuel Amor, José Mª Riobó e Paco Filgueiras. O noso encontro tivo lugar, a última hora da tarde do 10 de marzo, nunha cafetería de Xuvia. Ata alí chegara co coche da miña propiedade, un Seat 850 azul, con mostras de estar avariado (sempre crin que fora manipulado pola Policía).
Púxenme en contacto co compañeiro José Manuel Soto Niebla, para pedirlle me prestase o seu vehículo dado o estado do meu (e tamén porque era moi coñecido e o seu, supuña que non). El levouno ata Xuvia.
Aparquei o meu coche, pasado xa o río, alén desta poboación, nunha rúa traseira, posterior ás vivendas que balizan a estrada principal. Alí quedou ata que foi, máis tarde, rescatado pola miña muller.
Fíxenme, entón, cargo do coche de Soto. Pensamos en buscar un refuxio para durmir. Resolveunos a cuestión Leonardo Dopico que, a pesar do riscos, ofreceunos a casa da súa familia. Non podiamos marchar aos nosos domicilios. Era evidente que, ao redor deles ou os das nosas familias, estableceríase vixilancia para deternos.
Xa tiñamos coñecemento do desembarco masivo en Ferrol de continxentes da Policía Armada, procedentes de León e Valladolid, e supuñamos, de axentes da político-social. Non podiamos expornos a aparecer polo centro de Ferrol. A pesar diso, en diversas ocasións fixémolo, cando así o esixiron as circunstancias.
Pasamos a noite na casa de Leonardo, moi apertados. Tratábase dunha vivenda pequena, situada na estrada de Xuvia á Presa do Rei, na súa parte esquerda. Sendo moita familia, encima, para complicar as cousas, alí instalámonos nós, unhas persoas ás que, probablemente, a Policía íalles pisando os talóns. Non xurdiu ningún problema. Ao día seguinte, abandonamos o noso refuxio, agradecéndolles a súa valiosa axuda.
O día 11, distribuímonos do xeito seguinte: Amor e Riobó utilizaban un coche. Filgueiras e eu, o de Soto Niebla. Dedicámonos a dúas cousas: primeiro, a visitar os barrios de Ferrol, facendo que nos visen os compañeiros (tiñamos coñecemento de que a Policía e os sistemas de propaganda do réxime estaban propagando a idea de que nos escapamos a Francia, deixándoos abandonados á súa sorte; queriamos desmentilo coa nosa presenza). En segundo lugar, a buscar un novo lugar no que poder gorecernos durante a noite e, a poder ser, constituílo en base de operacións.
A media mañá, logramos reunir a un número importante de persoas relacionadas con Comisións Obreiras, na igrexa de Serantes, ocupando a zona do coro. Tratábase de seguir organizando a resposta e a resistencia, para esixir responsabilidades polos sucesos do 10 de marzo e, ademais, que se volvesen a abrir as portas da Bazán e se revogasen os despedimentos.
Segundo o atestado policial do interrogatorio que se me fai uns días despois: "Preguntado para que manifeste se ao seguinte día once, pola mañá, reuniuse na igrexa de Serantes con outros cincuenta traballadores máis da empresa Bazán para incitalos a formar grupos ou comandos co fin de lograr o peche de establecementos, apoiándono nesta acción Xosé Mª Riobó Millán, NON CONTESTA Á PREGUNTA".
A media tarde, decidimos marchar a Mugardos, de onde era veciño Paco Filgueiras; el quería ver á súa muller e recoller algo de roupa, coa previsión de que aquela situación podería prolongarse. Nas proximidades de Mugardos, atopámonos cuns compañeiros bazanistas, que nos aconsellaron que andásemos con coidado. "Vemos pasar constantemente á Policía", comentaban. Na casa de Paco, recollemos roupa e algo de comida.
Puidemos organizar, máis tarde, coa axuda de Paco Balón, unha reunión con asistencia limitada, na reitoral de Santa Cecilia. O párroco, Manolo Ladra López, comportouse magnificamente, brindándonos a súa igrexa, probablemente pola intercesión doutros amigos curas. Permitiunos utilizar unha sala, na que nos deixou sós. Alí establecemos os métodos de comunicación entre nós e algunhas das medidas de protección que habían de ser tomadas. Nun momento dado, o cura chamoume aparte; saín a falar con el. Advertiume: "Ten moito coidado, Pillado. Acabo de escoitar unha conversación segundo a cal te buscan especialmente a ti".
Ao principio, non me desvelou quen lle dixo isto; pero, ao concluír a conversa, sinaloume: "Certa familia falaba cuns parentes militares de Madrid, e comentaban que os policías eran uns inútiles: ti andabas por aí solto, sen que fosen capaces de deterte".
Ao parecer, utilizaba un teléfono conmutado ao exterior, o que lle permitía ao sacerdote escoitar as súas palabras. Creo non equivocarme a escribir que se trataba da familia Bruquetas.
Resolveramos o tema da indumentaria coa que debiamos movernos, o máis discreta posible. No meu caso, utilizaba unha viseira que pertencía a un garda civil. Tratábase da gorra do pai de Fina Varela, a esposa de Amor. Ademais, camuflábame detrás dunhas lentes escuras. Pasados os días, caín na conta de que máis que camuflarme, delatábame. Era un disfrace un tanto esaxerado e chamaba a atención: parecía de película.
Resolvemos o tema do lugar onde durmir esa noite Manolo Amor, Xosé María Riobó, Paco Filgueira e eu, á espera de conseguir un agocho máis estable. A solución brindóunola Manuel Dopico Rodríguez, o que máis tarde foi Xefe de Carenas en Bazán. Demócrata e bo amigo, invitounos a durmir esa noite na súa casa do Val. Agradecéndollo sinceramente, aceptamos a oferta. Chegamos xa noite pechada para evitar ser vistos por ollos indiscretos. Tanto a súa muller como el dispuxeran os medios para durmir sobre o chan dunha habitación. Coa tensión propia daqueles momentos, logramos descansar un pouco, sentíndonos reconfortados por aquel comportamento solidario. Ata agora, nunca tivera ocasión de recoñecerlles tanta axuda. Ás veces, pode dar a sensación de que somos un pouco insensibles; pero sempre fomos conscientes de que este matrimonio nos fixo un inmenso e perigoso favor. Sírvanos de desculpa o feito de que Riobó, Amor e eu ingresamos no cárcere e Filgueiras viuse obrigado a marchar ao exilio. Cando volvemos, xa transcorrera moito tempo.
Dopico, como xefe de buque en Carenas, xa mostrara o seu talante democrático e solidario na relación cos traballadores. Situouse co mundo do traballo, sen renunciar á súa función técnica esixente. Falaramos diso, entre nós, en diversas ocasións.
Día 12 de marzo.- Xa tiñamos un lugar máis estable buscado. Antes de marchar á nova residencia, seguimos aquel periplo de visitas a distintos barrios. Nesa ocasión, fixémolo á zona de Narón posterior ao asilo de Piñeiros. Ao longo da estrada, atopámonos cun compañeiro da Bazán, que se alarmou ao vernos por alí, e aconsellounos que fósemos máis prudentes: a policía tamén facía acto de presenza polos arredores. Invitounos a tomar algo nun bar, como forma de protexernos un pouco. O marido de quen o rexentaba era compañeiro noso de Monturas a Flote. Aquela boa muller xa non nos deixou saír ata que comésemos. Pechou as portas para que ninguén entrase e alí ofreceunos o mellor da súa cociña. Saímos de alí coa moral moi alta, ao sentirnos rodeados de solidariedade. Aqueles cidadáns anónimos tamén se estaban comprometendo e afrontando un gran risco, desde que nos brindaban acubillo e alimento.
Xa tarde, fomos instalarnos no novo agocho. Tratábase da casa de Dionisio. Este compañeiro había un tempo, regresado de Suíza, reintegrárase á Bazán, no taller de mecánicos, tras gozar dunha excedencia. Construíu unha nova vivenda individual, de baixo e piso, situada nunha zona moi próxima ás casas de Mariña de Santa Icía. Intimo amigo de Amor, este localizouno. Faloulle da necesidade dun lugar discreto onde protexernos. E Dionisio non o pensou: respondeulle con enerxía que aquela nova casa estaba á nosa enteira disposición.
Chegamos á vivenda xa de noite, onde nos estaba esperando Dionisio. Entramos con todas as precaucións, un tras outro sen facer ruído.
Dionisio, que nos coñecía a todos, advertiunos: "Ninguén mais ca min vén a esta casa. Non abrades máis ca a min. Hai unha circunstancia que debedes ter presente: deberá estar posta a música en momentos distintos do día. Teño o costume de póla bastante alta e non é nada raro que se escoite desde fóra". Respondémoslle que así o fariamos.
Só estabamos os catro no edificio. Paco Balón era o único que estaba ao corrente do noso agocho. El encargaríase de facernos chegar alimentos e información puntual do que sucedía, para ternos ao corrente.
Unha desas noticias que nos trouxo foi que a dirección do Partido organizaba unha reunión en Santiago para articular a resposta á represión e á situación de Ferrol. Dos catro, Filgueiras e eu pertenciamos ao seu comité executivo. Dispuxémonos para o traslado o día 14 de marzo, sen ter idea clara de como andaban as cousas pola zona de Ferrol e se funcionaban normalmente as súas comunicacións co resto de Galicia.
Tiñamos que estar en Santiago a unha hora determinada. Decidimos saír con tempo, por se fose preciso facer algúns desvíos por seguridade. Antes de emprender a marcha, consulteille a Paco se sería conveniente que fósemos os dous. Parecíame un risco inútil. Eu era o que conducía e coa miña soa presenza podía darlle á dirección do Partido a medida dos acontecementos. Ao principio Filgueiras opoñíase; pero tralo razoamento de Riobó e Amor, que compartían o meu punto de vista, aceptou.
Xa levabamos na casa día e medio, sen renunciar a saír cando o consideramos necesario. A noite do día 13, deixara o coche prestado polo amigo José Manuel Soto Niebla, moi preto da igrexa de San Xoán, no interior da praza, fronte ao que hoxe é a discoteca Onda. A casa estaba a uns douscentos metros de distancia. Chegada a hora de marchar, durante a mañá, fixen o percorrido a pé ata o coche, tomando a precaución de vixiar os arredores. Non observando nada sospeitoso, fun cara ao vehículo. Abrín e metinme dentro sen complicacións. Nada facía sospeitar que habería problemas.
Puxen rumbo á estrada de San Xoán, camiño da Estrada de Castela. Todo marchaba con normalidade, ata que, polo espello retrovisor, vexo que se achega a min un jeep a toda velocidade, xusto cando ía entrar na estrada de Castela. Sen moderar ata o último momento, atravesouse diante do meu coche. Non sabía como responder, salvo frear para non embatelo. Dei marcha atrás, no momento en que dous grises, saltando do jeep pistola en man, abalanzáronse sobre o meu coche para determe. O portelo dereito ía aberto e por el, meteume a pistola baixo o sobaco un deles. Na miña carreira, levaba literalmente a rastro ao policía. Non tiña saída. Non me quedou máis remedio que deter a marcha e saír do coche en tanto me apuntaban coa súa artillería. Nese momento, empecei a gritar que era Rafael Pillado e que me detiña a Policía.
Aquelas voces buscaban que os meus compañeiros soubesen que fora detido: podían estar en perigo se me seguiron desde a casa. Ao mesmo tempo, pretendía que os dirixentes de Comisións e do PCG coñecesen a miña situación, evitando, ademais, se me detivese en segredo e se me fixese "desaparecer". Non sería a primeira vez que sucedese; realmente atopábame nunha situación perigosa.
Máis tarde souben que os meus obxectivos lográronse. Pouco tempo despois, durante a mesma mañá, a miña familia tivo coñecemento da detención.
1. O jeep estaba ocupado polos policías armados José Luís Bellón Rey e José Luís Paredes Otero. Un deles, precisamente aquel que me puxo a pistola baixo o sobaco, no momento de encanonarme, dixo: "Eu pola Patria fago o que sexa". Pareceume algo así como se tivese a necesidade de confirmar a súa afección ao réxime, ante o seu compañeiro. Este home, en dúas ou tres ocasións, cando me atopou a soas detido na comisaría, animoume a non dicir nin palabra ante a político-social, engadindo: "Non deixes que estes cabróns se salgan coa súa". Daba a entender que os "grises" estaban enfrontados cos da Social, ou polo menos el.
Puxéronme as alxemas e metéronme no seu coche. Na parte traseira, había dous asentos corridos, un a cada lado do vehículo. Eu ía na parte dereita e fronte a min estaba o axente referido. Seguía armado. Fíxenme unha composición de lugar rapidamente: o jeep estaba cuberto pola parte traseira cunha lona colgante, sen máis. Para min, a tensión resultaba inmensa, case insoportable: debería intentar algo por aquela vía...
Fixemos o percorrido desde San Xoán ata o Inferniño nun tempo mínimo; ou polo menos, iso é o que me pareceu. Cando chegabamos ao centro da Praza de España, a ira desbordoume e, por un instante, pensei en tirarme pola parte traseira. Ata cheguei a facer un ademán para levalo a cabo, aínda que me arrepentín no mesmo momento. Cando advertiu un movemento sospeitoso por parte miña, o policía acompañante agarroume fortemente, impedíndome realizar a acción. Nese momento, considerei que tería sido unha aventura perigosa. Detrás do coche, viñan outros vehículos que me podían atropelar.
Continuamos, no medio dun clima de tensión irrespirable, ata chegar ao cuartelillo da Avenida de Vigo, onde me obrigaron a entrar. Como primeira providencia, encerráronme nunha habitación próxima ao acceso de entrada.
Non pasara moito tempo cando se abre a porta e empeza a entrar unha fileira de grises. Ao parecer, decidiran mostrarme ante todo o destacamento coma se eu fose un trofeo de caza. Produciume un sobresalto aquel xeito de tratarme. Pensara que me trasladarían directamente á comisaría, que me encerrarían nun dos calabozos e logo interrogaríanme, como sucedera noutras ocasións. Polo visto, había novidades.
Estiven un tempo en silencio, observando aquel discorrer dos policías, que, aos poucos, convertéronse nun grupo numeroso, ansioso de contemplar o espectáculo. Nun momento dado, pensei que algo tiña que facer, por respecto a min mesmo: non era un mono de feira. Decidín pasar á acción. Non tiña nada que perder.
Aínda levaba posto aquel disfrace ao que me referín anteriormente: viseira e lentes escuras. De súpeto, póñome de pé e quito a gorra e as lentes. Todos quedaron dunha peza cando me dirixín a eles: "Tráenos a vostedes a ver ao asasino, ao responsable das mortes que outros provocaron. ¡Pois imos mirarnos cara a cara!".
Non tiña moi claro o que dicir, a continuación; pero era necesario que reaccionase, en lugar de permanecer sentado e abatido. De súpeto, localizo no grupo a un policía de Brión, un compañeiro da mocidade con quen sempre mantivera unha relación cordial. E a el dirixinme (estou seguro de que aínda o recorda): "¡Ti coñécesme desde hai anos!, algunha vez fíxenche dano ou o fixen a algún coñecido teu. Os traballadores non facemos dano a ninguén; só defendemos os nosos intereses. E isto é o que estamos facendo nestes momentos. Como resposta, recibimos tiros, morte e represión. Tamén pelexan polo seu moitos dos vosos familiares da clase traballadora. Ata, defendemos os vosos intereses cando reclamamos aumentos salariais".
Quedaron petrificados. Parece mentira: como única resposta, alguén deu a orde de que saísen todos e pechasen a porta. Creo que os collín desprevidos; seguramente, non esperaban semellante reacción pola miña parte.
Debo aclarar que a miña decisión de lanzar aquel “discurso” produciuse tras a entrada dos primeiros axentes, ao oír a un dos mandos que advertía a un subordinado: "É responsable de que non se lle toque nin un pelo". Díxoo en voz moi baixa; pero nese momento, calquera cousa que pasase alí, eu detectábaa. Tiña todas as antenas alerta.
Xa non se rexistrou ningún outro incidente. Supoño que farían algún tipo de trámite burocrático que acreditase a miña presenza alí. Pasado un tempo, trasladáronme á comisaría da rúa de Lugo e encerráronme nos calabozos.
Desde o día catorce ata o dezaseis, en que fan o último intento e o acta de declaración, sucédense diversos interrogatorios con distintos policías, tras subirme á sala correspondente. Buscan que declare e acepte a miña implicación nos feitos, á vez que pretenden que delate a outros camaradas.
O primeiro interrogatorio en forma faise o mesmo día de ingreso, cando aínda non tivera tempo de situarme. Ten lugar non na sala afeita, senón no primeiro piso, nunha oficina de funcionarios policiais con varias mesas. De entrada, sitúanme nunha cadeira, á beira dunha ventá en forma de ángulo recto. Teño ao meu lado esquerdo un lateral da ventá e enfronte o outro. Desde esa posición, vexo unha parte do Cantón. Colócanme alí sentado e déixanme a soas. Todos os policías márchanse. Sospeito que me están vixiando desde algún punto da parede. Permanezo inmóbil, dando mostras dunha gran tranquilidade, a cal, debo admitir, era só aparente.
Transcorrido un bo anaco, podería ser ata unha hora, entra un personaxe, só, que eu non coñecía pero que, máis tarde souben, tratábase do xefe rexional da policía político-social. Non pronuncia palabra. Senta na mesa, fronte a min, pero sen mirarme. Deixa que transcorra, desta guisa, outro bo pedazo. Volve saír. Creo que estaba intentando pórme nervioso.
Ao pouco tempo, volve entrar e diríxese a min. Pregunta: "Como se chama?". Nese momento, digo o que xa tiña por costume e para que non me preguntasen máis: "Chámome Rafael Pillado Lista, nacín en San Ciprián, provincia de Lugo, en 1942; a miña nai chámase María e o meu pai, Manuel. Resido en Ferrol desde os dous anos". Isto dígoo de corrido, para non dar lugar a que me fagan algunha pregunta no medio. E agrego: "E agora se queren, mátenme".
A partir de aí, quedo en silencio, mirando a outra parte, coma se o individuo que me interroga non existise.
O tipo aquel desprega a súa estratexia: intenta facerme contestar non importa que, formulando cuestións relacionadas con temas inocentes. Aberto o camiño, as outras virán logo. Non respondo nin lle miro. Pasados uns minutos, volve marchar; nesta ocasión, tarda en volver. Cando o fai, non se dirixe a min. Senta na mesa. Realiza unha chamada telefónica. Percibo unha conversación, pero sen chegar a distinguir o que lle din. Volve saír. Soa o teléfono; regresa de novo e cólleo. Inicia outra conversación na que el leva a iniciativa. Dedícase a repetir o que teoricamente lle din: "Ai, si?, que o detiveron cando viña para Ferrol .., por Betanzos. ¡Ai, ben...!. " E segue e segue: "Tamén a ese?, entón xa son dez, non? Bo, as cousas marchan ben". E logo colga.
Eu estaba convencido de que todo era un truco para impresionarme. Non se percibía que estivese falando con outra persoa; non se oía, como no caso anterior, a alguén alén do fío.
Nas alusións a outras persoas, aparecían Vicente Álvarez Areces, Anxel Guerreiro, ambos os camaradas de fóra de Ferrol. Non tocaba falar dos de casa: a idea que querían transmitir era que, desmantelada a organización de Ferrol, agora estábano conseguindo a nivel de Galicia. Tratábase de desmoralizarme.
Tras varios intentos errados do mesmo medicamento, déixanme alí un tempo e me reenvían ao calabozo. Nunca máis volvo ver a este personaxe. Logo xa son outros coñecidos os que o intentan.
Algo que sempre me intrigou é o por que me interrogan nunha sala distinta, colocándome á beira da ventá e deixándome só nun primeiro ou un segundo piso. Eles sabían do meu simulacro de tirarme do jeep. Buscaban que volvese intentar a fuga, arroxándome pola fiestra. Nunca o saberemos, pero ségueme resultando estraño. Non é a primeira vez que o utilizan (recórdese a "lei de fugas") ou convérteno en asasinato a sangue frío, como no caso de Julián Grimau, ao que arroxaron pola fiestra na madrileña Dirección Xeral de Seguridade, tratando de ocultar os rastros de tortura á que o estiveran sometendo.
O día 16, ás 5 da tarde, fanme un último interrogatorio, no que me preguntan por diversos temas. Segundo o atestado eu “respondo": "Interrogado para que manifeste se estivo detido ou procesado, non contesta á pregunta". Tratábase dunha pregunta trampa, só para que comezase a falar, táctica á que me referín anteriormente. Sabían dabondo que si o tiña estado. A declaración, de dous folios, termina así: "Interrogado polo señor Instrutor se ten intención de asinar a presente acta, non contesta á pregunta, polo que ...".
Non era a primeira vez que procedía deste xeito. A miña mellor defensa era un bo ataque, só que o meu era en defensa propia. Tratábase de non dar opción a que me collesen desprevido, e aproveitasen aquela físgoa para vencer a miña resistencia, todo elo, debo dicir, no medio dun medo terrible ao que había que sobrepoñerse como fose. Foi unha situación moi difícil e comprometida polo que estaba en xogo, pola que non volvín a pasar nunca máis.
Non estou moi seguro do momento en que son trasladado á prisión da Coruña. Desde logo, é durante o día 17, directamente desde a comisaría. Acompáñame José Manuel Soto Niebla, directivo do Centro Social de Santa Mariña. Alí xa nos atopamos con outros moitos compañeiros, levados antes que nós. En días sucesivos, iríase enchendo a prisión de presos políticos, uns relacionados cos feitos mencionados e outros que, sen participar nestes acontecementos, foron detidos, simplemente polo feito de pertencer ás filas democráticas. O réxime pretendía aproveitar o seu propio crime para desfacerse da oposición en pleno.
É o caso de Paco Rodríguez, dirixente nacionalista do BNG, que non se atopaba en Ferrol durante os tráxicos sucesos do 10 de marzo. O mesmo sucedeulles a outros cidadáns progresistas: sacerdotes, intelectuais, representantes do movemento cidadán... Abriuse a veda do demócrata...
Notas.-
Este texto corresponde co CAPÍTULO 20º.- do libro “O latexo da vida e da conciencia. Memorias Colectivas de Rafael Pillado", editado por Fuco Buxán A. C. | Ferrol - 2012 | ISBN: 978-84-615-7840-5 | 488 Páxinas.
__________
