07.09.2014
Intervención no Local da Ribera de Granada (19 de agosto de 2014), na charla-coloquio sobre "Algúns problemas históricos da democracia".
Dúas concepcións da democracia
Pídenme desenvolver unha idea e, con ela, introducir un problema histórico da democracia: a relación entre sorteo e elección. Antes de entrar na cuestión unha breve consideración histórica. Nos materiais que enlacei para a discusión deixábase claro que, até o século XVIII, a democracia identificábase co sorteo, a rotación e a rendición de contas. A ideoloxía que subxacía a tal concepción expresouna marabillosamente Aristóteles na Política: a democracia consiste en aprender a ser gobernado, gobernando. Xa que logo, democracia significa participación, distribución de capacidades políticas (as capacidades distribúense, por sorteo e rotación, asignando responsabilidades ao maior número posible de cidadáns) e rendición de contas sobre que se fixo cando se exerceu o poder. Si esta ideoloxía depende dunha particular definición de democracia, tamén esixe unha definición de cidadán. Cidadán é exercer maxistraturas, sinalaba Aristóteles, ou, o que é o mesmo, participar no goberno da cidade.
Fronte a esa ideoloxía, desde o XVIII impúxose outra: a participación política consiste en elixir voluntariamente un representante, que é o capacitado para gobernar -elixíndoo o cidadán consente someterse a el. Rousseau, que aínda recordaba a democracia antiga, consideraba que, coas eleccións, eramos demócratas un día e súbditos dunha ditadura o resto da lexislatura. Así, os cidadáns que desexen exercer o goberno deben entrar nunha profesión particular: a profesión dos que se ofrecen como políticos para satisfacer a demanda de gobernantes dos consumidores/cidadáns.
Para a análise política, asumirei unha tese do pensamento de Aristóteles. Esta idea paréceme moito máis rica e profunda que as tipoloxías características do pensamento político contemporáneo. No noso tempo tende a decidirse si un réxime é democrático ou non, si o é ou non un movemento social, co cal téndese a pensar en términos absolutos: este movemento ou este partido ou este réxime é democrático ou caudillista ou populista.
Semellante xeito de ver as cousas paréceme pobre e tendenciosa. Efectivamente, existen trazos do réxime constitucional español ou norteamericano que permiten describilo cunha democracia e outros como unha concertación para a circulación oligárquica das elites. Existen trazos das asembleas de movementos sociais que permiten describilos como democráticos ou, pola contra, cuasimonárquicos -pola dependencia dunha figura providencial. Aristóteles diría "ou, mellor, poderiamos dicir con Aristóteles-: ¡todos levan razón! Todo réxime, todo movemento político, é un híbrido entre elementos monárquicos (nos que uns ámbitos dependen dunha persoa), aristocráticos (cando depende de certos individuos xulgados mellores que os demais) ou democráticos (cando se recoñecen e se promocionan as competencias de todos os cidadáns). Aristóteles pensa que eses compoñentes, si funcionan mal, poden dexenerarse: o personaxe ilustre transformarse nun tirano (pénsese en derívalas funestas de moitos líderes, sexan dun Estado ou dun movemento social), a aristocracia converterse en oligarquía (iso sucede hoxe, segundo o meu saber e entender cos partidos políticos, que non promocionan aos mellores, senón aos especialistas en intrigas e en submisión) ou a democracia en demagoxia (cando a asemblea funciona de modo tornadizo, sen máis argumento que os seus estados de ánimo).
1. O impulso das ideas intelixentes
Tralos preámbulos, vou á idea a desenvolver e que procede dunha consideración de Bentham achega das asembleas. Unha asemblea funciona ben si consegue articular tres principios 1) A promoción das ideas máis intelixentes 2) O impulso dos comportamentos máis honestos 3) Unha adecuada distribución da motivación ou, o que é o mesmo, motivar ás mellores ideas e os comportamentos correctos, desmotivar as ideas máis antolladizas e os comportamentos máis oportunistas. Intentarei poñer exemplos cotiáns.
Comecemos polas ideas máis intelixentes. Este argumento adoitan esgrimilos os inimigos da participación política e o máis intelixente de todos, o máis grande, foi sen dúbida, Platón. Os demais escriben notas ao pé de páxina sobre as súas ideas. Platón reprochaba á democracia ateniense: deixades decidir aos que non están especializados, aos que non saben. Como Platón era un xigante, en ocasións recollía as razóns dos seus interlocutores, neste caso de Protágoras, filósofo da democracia. Este respondía: sobre das prioridades políticas da cidade só existe un especialista, o cidadán. Agora ben, unha vez decididas estas, si inclúen problemas de gran complexidade, execútanos técnicos. Estes, por suposto, deben render contas polo que fan. Ante quen? Ante a asemblea cidadá e cando non é posible que esta se reúna -porque a discusión require moito tempo- ante unha cámara sorteada de cidadáns.
Vaiamos ao presente. Imaxinemos que necesitamos un grupo de cidadáns peritos nunha especialidade, por exemplo, o marketing político, a captación das tendencias electorais, ou calquera outra tarefa que non se atopa ao alcance de calquera. Aclaro que, persoalmente, penso que se esaxera moito coa necesidade da especialización, pero concederei que seguramente me equivoque. Cal sería a primeira tarefa? Entre os cidadáns, entre os participantes, establecer os requisitos para ser considerado competente. Non vale dicir: son amigo íntimo do líder, son o especialista que loitou a brazo aberto pola organización. Non, non vale. Por que? Porque puidese ser que a motivación, consciente, inconsciente ou semiconsciente, para loitar a brazo aberto fose esa, converterche no especialista de referencia, aínda que para iso exemplificases un comportamento servil, sectario e oportunista. Non pode permitir que os mellores, os máis intelixentes, se seleccionen con ese currículo oculto. Na pedagoxía democrática só pode contar o currículo explícito.
Debemos facer a lista dos competentes e, unha vez establecida, temos dúas posibilidades: elixir aos máis valiosos ou sorteemos a composición do equipo. O sorteo serviría aquí para cribar aos candidatos tras elixir o grupo de posibles. Poderían tamén designarse por sorteo os electores. Repúblicas moi aristocráticas elixían o seu dirixente ou os seus dirixentes por sorteo: foi o caso da Serenísima República de Venecia. Neste caso, só elixiriamos técnicos por un tempo limitado e que deberían render contas ante unha cámara especializada. Lonxe de constituír per se unha medida populista, como aducen moitos ignorantes (dos peores, dos que se creen que saben algo, dos que por desgraza se atopa cheo o mundo dos xuntaletras), o sorteo pode representar unha medida aristocrática corrixida: eliximos aos mellores pero facémolo por medio do sorteo. Para que? Para previr os comportamentos estratéxicos, manipuladores, e as motivacións espurias.
2. Promocionar os comportamentos leais e honestos
Entremos agora na promoción dos mellores comportamentos. A democracia ateniense, pese ao que se pensa, aprendeu a desconfiar da asemblea. A miúdo acudían a ela só unha elite de persoas motivadas (cando non carrexadas por algún xefe, cabecilla ou abusón ...) por impoñer algunha liña específica. Entón non existían partidos políticos (un invento necesario e terrible do movemento obreiro) pero aformigaban faccións, ligadas a un grupo de interese. Para protexerse da manipulación (¡e non sempre se logrou!), controlábase con moito énfases o desenvolvemento das asembleas. Quen se encargaba? Unha comisión de persoas sorteadas para que se respectase a axenda de debate e non se introducisen cuestións que os asistentes descoñecían. Intentaban evitar discusións sorpresa, encadradas por agrupacións de persoas que interviñan concertadamente e evitaban que ninguén puidese falar. Na praza de Sintagma, en Atenas, durante as recentes mobilizacións irmás do noso 15M, sorteábanse os intervenientes para evitar a ditadura de calquera agrupación xuramentado.
Nunha asemblea non pode intervir todo o mundo, xa que logo, o sorteo pode servir a) para regular as comisións que xestionan a asemblea (caso da Boulé ou Consello dos 500 na Atenas clásica) b) para regular a discusión, impedindo que unha fracción monopolice a palabra (tal foi o uso promovido na Atenas saqueada polo neoliberalismo).
E as mellores ideas, non se escoitarán na asemblea, polo afán de promover comportamentos democraticamente leais? A responsabilidade corresponde a quen a prepara, que deben seleccionar a exposición plural das posicións en conflito. É o modelo, promovido por algúns científicos sociais contemporáneos como Yves Sintomer, das asembleas deliberativas. En torno a un problema fórmase unha comisión de persoas sorteadas, responsables de emitir un informe. Esa comisión debe reflexionar logo de escoitar a especialistas. Alemaña, Canadá, Islandia utilizan comisións dese tipo.
3. A motivación nos seus xustos límites
Terminemos coa motivación, o terceiro dos puntos que José Juan me pedía desenvolver. O sorteo impide algo, para moita xente valioso: o cursus honorum para representante, para xefe político. Si ao final decidirá o azar, para que motivarme en convocar reunións e en asistir a todas? Non pode privilexiar a quen asiste menos, a quen ten menos vocación polo público (deixemos ao carón que tal linguaxe se atope pervertido por cínicos) ?
Aquí debemos viaxar moitos séculos e recordar un pasaxe marabilloso do Protágoras. Protágoras dille a Sócrates: co sorteo e coa democracia non buscamos ter un frautista moi experimentado e sublime nun deserto de persoas co oído de cortiza. Creemos mellor moitos practicantes da frauta mediocres. Aristóteles, en moitas ideas un filósofo da democracia, consideraba moito máis potente a moitos mediocres que a un sobresaliente. O sorteo impide que se asista e se promova a participación política para destacar, para ingresar nos círculos restrinxidos de dirixentes.
Pero non impide o carisma, nin moito menos, nin esquece que existen políticos sobresalientes. A democracia ateniense, como observou magnificamente Castoriadis, promoveu a Pericles e a Sófocles, a Tucídides e a Esquilo, xente que estaba lonxe de ser mediocre.
Porque debe admitirse que hai xente con talento político especial, sobresaliente.
Fariña doutro costado é que, para cultivar ese talento, necesiten sempre integrar a escala de mandos do réxime. Francisco Umbral contaba que Franco, ao coñecer a Manuel Fraga, dixo (cito de memoria esta referencia): a este raparigo que non mo teñan nunca sen un cargo. Esas motivacións deben reprimirse. Eu penso que é bo que a xente con talento político sobresaliente (como o tiña Manuel Fraga, porque era un fenómeno, para ideas que non me gustan, pero o era) volvan ás súas casas, exerzan de cidadáns sen atributos.
Por unha razón moi simple: unha das razóns polas que se detecta un gran dirixente é porque quere selo cando gaña e cando perde, ou porque a realidade impón que o sexa cando el non quere. O sorteo só desmotiva aos que aspiran á profesionalización da política.
Ademais, basta un mínimo de olfato sociolóxico para saber que, tamén en política, sucede o que Carlos Marx lamentaba respecto do capitalismo no seu conxunto: moitos Aristóteles en potencia malgastan a súa vida criando porcos. Promovendo aos que non se atopan moi motivados, pero aos que lles cae en sorte, o sorteo permite que algún deses Aristóteles emerxan. O cal require condicións sociais para a participación política, como todo o mundo sabe.
Dixen moi motivados: en Atenas ao sorteo presentábanse voluntarios -excepto para o Consello dos 500: os vestixios móstrano sempre repleto, non sabemos si porque sempre había candidatos ou porque se coaccionaba á xente. Como se examinaba aos sorteados, aqueles que podían avergoñarse no xuízo público evitaban presentarse. O máis realista hoxe é defender, na inmensa maioría dos casos, o sorteo entre voluntarios. Non proliferarán entre estes determinadas categorías sociais? Durante o século IV ANE, a democracia ateniense desprazou cada vez máis funcións aos tribunais de xustiza e moitos vían que, entre as persoas voluntarias, atopábanse sobrerrepresentadas as pobres e as xubiladas. En términos de Aristóteles, a democracia asemellábase a unha ditadura dos pobres, até dos moi pobres estatisticamente pouco numerosos, pero que sempre se ofrecían ao sorteo.
O sorteo, para non xerar as súas propias elites, debe combinarse coa elección, co voto secreto de todas as cidadás e cidadáns que, activistas ou non, sorteados ou non, deben decidir, en último término sobre calquera cuestión. En Atenas votábase en asemblea. Hoxe é absurdo restrinxirse unicamente a ela. Nin como mecanismo de decisión (a presenza depende de condicións materiais) nin como mecanismo de deliberación (por encima dun certo número de persoas, a deliberación é moi difícil): temos os referendos, temos a participación por medio de Internet, as asembleas deliberativas.
A promoción do sorteo non implica eliminar as eleccións, nin os partidos, nin os grupos organizados. Os réximes son híbridos, con maiores ou menores tendencias democráticas. Pero cando falamos destas interveñen, si ou si, sorteo, rotación e rendición de contas.
[*] José Luis Moreno Pestaña, naceu en Linares en 1970, profesor de filosofía na Universidade de Cádiz, Departamento de Historia, Xeografía e Filosofía.
Escrito no seu blogue persoal "hexis. filosofía y sociología" o 21 de Agosto de 2014.
Texto traducido, ao Galego, por Ártabra 21, apoiando-se nos recursos públicos de tecnoloxía lingüística desenvolvidos polo Seminario de Lingüística Informática (SLI) da Universidade de Vigo.
Enviado por:
Alexandre Carrodeguas
-republicadetraballadoras@gmail.com-
5 de setembro de 2014 19:38
__________________