Moi interesante discurso de Marta Harnecker no Premio Libertador ao Pensamento Crítico 2013, celebrado en Caracas, o 15 de agosto de 2014. Baixo o titulo "Para construír unha sociedade socialista requírese dunha nova cultura de esquerda", expresa en esencia a síntese da nova esquerda, do socialismo do século 21, un socialismo das persoas, para as persoas e coas persoas. Un socialismo que respecte o medio ambiente e a natureza. Un socialismo en defensa dos intereses da grande maioría social, unha sociedade que camiñe até conseguir "de cada cal segundo a súa capacidade, a cada cal segundo as súas mecesidades". Desde Ártabra 21 consideramos de interese a difusión do contido deste pensamento político, para o coñecemento das activistas sociais e políticas. É por iso que publicamos o discurso escrito e en vídeo. Así como o enlace para acceder/baixar ao libro premiado "Un mundo a construír (novos camiños)" -formato pdf de 124 páxinas.
Discurso de Marta Harnecker ao recibir o Premio Libertador ao Pensamento Crítico
http://youtu.be/OEzyDBABX4I
Texto do discurso no Premio Libertador, Caracas, 15 de agosto de 2014
"Para construír unha sociedade socialista requírese dunha nova cultura de esquerda"
1. Este libro que se premia hoxe polo libro 'Un mundo a construír (novos camiños)' termina de escribirse un mes logo da desaparición física do presidente Hugo Chávez Frías e non podería haberse escrito sen a súa intervención na historia de América Latina. Moitas das ideas que aquí se expoñen están relacionadas dunha ou outro xeito ao dirixente bolivariano, sexa ao seu pensamento, sexa ás súas accións a nivel interno, ou a nivel rexional e mundial. Ninguén pode dubidar que entre a América latina que recibiu e a América latina que deixou hai un abismo.
2. Por iso o dedícollo coas seguintes palabras:
Ao comandante Chávez cuxas palabras, orientacións e entrega exemplar á causa dos pobres, servirán de compás para o seu pobo e todos os pobos do mundo, e serán o noso mellor escudo para defendernos dos que pretendan destruír esa marabillosa obra que el empezou a construír.
3. Cando triunfa en soidade, nas eleccións presidenciais de 1998, xa o modelo capitalista neoliberal comezaba a facer augas. O dilema non era entón outro que refundar ese modelo, evidentemente que con cambios, entre eles unha maior preocupación polo social, pero movido pola mesma lóxica: a lóxica da ganancia, da procura do lucro; ou avanzar na construción doutro modelo. Chávez tivo a audacia de incursionar por este último camiño e para denominalo decidiu utilizar a palabra socialismo malia a carga negativa que ela tiña. Especificou que se trataba do socialismo do século XXI diferenciándoo así do socialismo soviético implementado durante o século XX. Non se trataba de "caer nos erros do pasado": nesa "desviación estalinista" que burocratizou ao partido e terminou por eliminar o protagonismo popular.
4. A necesidade do protagonismo popular era unha das súas obsesións e é o elemento que o distancia doutras propostas de socialismo onde é o Estado o que resolve os problemas e o pobo recibe os beneficios como unha dádiva.
5. Chávez estaba convencido de que o socialismo non se pode decretar desde arriba, que hai que construílo coa xente. E entendía, ademais, que é a través da participación protagónica como as persoas crecen, gañan en autoconfianza, é dicir, desenvólvense humanamente.
6. Sempre recordo o primeiro programa 'Aló Presidente' de carácter máis teórico, do 11 de xuño de 2009, cando Chávez citou extensamente a carta que Pedro Kropotkin "o anarquista ruso" escribiu a Lenin o 4 de marzo de 1920:
Sen a participación de forzas locais, sen unha organización das forzas desde abaixo, dos campesiños e dos traballadores, por eles mesmos, é imposible o construír unha nova vida. Pareceu que os soviets ían servir precisamente para cumprir esta función de crear unha organización desde abaixo. Pero Rusia converteuse nunha república soviética só de nome. [...] a influencia do partido sobre a xente [...] destruíu xa a influencia de enerxía construtiva que tiñan os soviets, esa promisoria institución ... [1]7. Por iso moi axiña eu crin necesario distinguir entre proxecto e modelo socialista. Entendía por proxecto as ideas orixinais de Marx e Engels, e por modelo a forma en que este proxecto materializouse na historia. Si analizamos o socialismo soviético vemos que nos países que implantaron ese modelo de socialismo -que recientemente foi denominado por Michael Lebowitz: o socialismo dos condutores e os conducidos baseado no modo de produción vanguardista-, o pobo deixou de ser o protagonista, os organismos de participación popular foron transformándose en entidades puramente formais, o partido transformouse na autoridade absoluta, o único depositario da verdade, que controlaba todas as actividades: económicas, políticas, culturais, é dicir, o que debeu ser unha democracia popular transformouse nunha ditadura do partido. Ese modelo de socialismo que foi denominado por moitos "socialismo real" é un modelo fundamentalmente estatista, centralista, burocrático, onde o gran ausente foi o protagonismo popular.
8. Recordan vostedes que cando ese socialismo derrubouse e falábase da morte do socialismo e da morte do marxismo? Entón Eduardo Galeano, o escritor uruguaio que todos vostedes coñecen, dicía que nos invitaron a un funeral que non era o noso. O socialismo que morrera non era o proxecto socialista polo que nós loitabamos. O que ocorrera na práctica tiña moi pouco que ver co que Marx e Engels concibiron como a sociedade que reemprazaría ao capitalismo. Para eles o socialismo era impensábel sen un gran protagonismo popular.
9. Pero esas ideas orixinais de Marx e Engels non só foron desvirtuadas pola práctica soviética e a literatura marxista difundida por ese país nos ámbitos da esquerda, senón que, ademais, foron opacadas ou simplemente ignoradas nos países fóra da órbita soviética, debido ao rexeitamento que produciu ese modelo que se asociaba ao nome de socialismo.
10. Pouco se coñece que segundo Marx e Engels, a futura sociedade que eles chamaban comunista permitiría o pleno desenvolvemento de todas as potencialidades do ser humano, desenvolvemento que se lograría a través da práctica revolucionaria. A persoa non se desenvolve por encantamento, desenvólvese porque loita, porque transforma (transformando as circunstancias, a persoa transfórmase a si mesma).
11. Por iso que Marx aceptaba como algo natural que os traballadores e traballadoras cos que se iniciaría a construción da nova sociedade non eran seres puros, senón que pesaba neles o "esterco do pasado", e por iso é que non os condenaba, senón que confiaba en que eles se irían liberando desa negativa herdanza a través da loita revolucionaria. O cría na transformación das persoas a través da loita, da práctica.
12. E Chávez -probablemente sen ler esas palabras de Marx- tamén o entendeu. No seu Primeiro Aló Teórico do 11 de xuño do 2009 alertou ás comunidades de que había que ter coidado co sectarismo. E orientou:
[...] si hai xente, por exemplo, habitantes que non participan en política, que non pertencen a partido algún, bo, non importa, benvido. Digo máis, si vive por aí alguén da oposición, chámeno. Que veña a traballar, que veña a demostrar, a ser útil, que a patria, bo, é de tod@s, hai que abrirlles espazos e vostedes verán que coa praxe moita xente vaise transformando. É a praxe a que o transforma a un, a teoría é a teoría, pero a teoría non prende no alma, nos ósos, nos nervios, no espírito do ser humano e na realidade nada se transformaría. Non imos transformarnos lendo libros. Os libros son fundamentais, a teoría é fundamental, pero hai que levala á práctica porque a praxe é a que transforma verdadeiramente ao ser humano.13. Por outra banda, nada ten que ver co marxismo a práctica "colectivista" do socialismo real que suprimía as diferenzas individuais en nome do colectivo. Basta recordar que Marx criticaba o dereito burgués por pretender igualar artificialmente ás persoas en lugar de recoñecer as súas diferenzas. Ao pretender ser igual para todos termina sendo un dereito desigual. Si dous traballadores recollen sacos de papa e un recolle o dobre que o outro, debe pagarse ao primeiro o dobre que o segundo? O dereito burgués diche que si, sen ter en conta que o traballador que recolle a metade ese día estaba doente, ou nunca foi un traballador forte porque na súa infancia foi mal alimentado, e que polo tanto, quizá co mesmo esforzo que o primeiro só puido render a metade.
14. Marx, pola contra sostiña que unha distribución verdadeiramente xusta debería ter en conta as necesidades diferenciadas de cada persoa e de aí a súa máxima: "De cada cal segundo o seu traballo a cada cal segundo as súas necesidades".
15. Outra idea de Marx moi terxiversada tanto pola burguesía como pola práctica soviética foi a súa defensa da propiedade común ou colectiva.
16. Que adoitan dicir os ideólogos da burguesía? Os comunistas (ou socialistas) vanche a expropiar todo, o teu refrixerador, o teu carro, a túa casa, etcétera.
17. ¡Canta ignorancia! Marx nin ningún socialista ou comunista pensou xamais en expropiar os bens de uso das persoas. O que Marx suscitou é a idea de devolver á sociedade o que lle pertence e que foi apropiado inxustamente por unha elite, é dicir, os medios de produción.
18. O que a burguesía non entende ou non quere entender é que só hai dúas fontes da riqueza: a natureza e o traballo humano, e que sen o traballo humano a potencial riqueza contida na natureza nunca lograría transformarse en riqueza real.
19. Marx sinalaba que non só existe o traballo humano actual senón que tamén existe o traballo pasado, é dicir o traballo incorporado nos instrumentos de traballo.
20. As ferramentas, as máquinas, mellóralas feitas á terra e, por suposto, os descubrimentos intelectuais e científicos que aumentan substancialmente a produtividade social, froitos todos do traballo humano, son unha herdanza que se transmite de xeración en xeración, son unha herdanza social, son unha riqueza do pobo.
21. Pero, a burguesía, grazas a todo un proceso de mistificación do capital -que aquí non podemos explicar por razóns de tempo-, convenceunos de que os donos desa riqueza son os capitalistas que polo seu esforzo, a súa creatividade, a súa capacidade para os negocios, e por ser os donos das empresas teñen dereito a apropiarse do que elas producen.
22. Só a sociedade socialista recoñece esa herdanza como social e por iso considera que debe ser devolvida á sociedade e que debe ser usada pola sociedade e en interese da sociedade no seu conxunto e non para servir a intereses privados.
23. Eses bens, nos que está incorporado o traballo de xeracións, non poden pertencer a persoas específicas, nin a países específicos, senón á humanidade como un todo.
24. A cuestión é como asegurar que isto ocorra? A única forma de facelo é desprivatizando estes medios e transformándoos en propiedade social. Pero como a humanidade de comezos do século XXI non é aínda unha humanidade sen fronteiras, esta acción debe empezar en cada país e o primeiro paso é que os medios de produción estratéxicos pasen a propiedade dun Estado que exprese os intereses das traballadoras e traballadores.
25. Mais o simple traspaso a mans do Estado dos principais medios de produción é só un mero cambio xurídico de propietario, xa que si nas empresas agora en mans do Estado o cambio só se limita a iso continúa a supeditación da clase traballadora a unha forza externa. A xerencia capitalista é reemprazada por unha nova xerencia, agora socialista, pero non varía a situación alienada de traballadores no proceso de produción. Trátase dunha propiedade formalmente colectiva, porque o Estado representa á sociedade, pero a apropiación real aínda non é colectiva.
26. É por iso que Engels sostén que "a propiedade do Estado non é a solución [aínda que] alberga xa no seu seo o medio formal, o resorte, para chegar á solución"
27. Por outra banda, Marx sostiña que era necesario acabar coa separación entre o traballo intelectual e o traballo manual que transforman ao traballador nun parafuso máis da maquinaria; que as empresas deben ser xestionadas polos seus traballadores e traballadoras. E por iso, Chávez, seguindo as súas ideas, sostivo con tanto énfases que o socialismo do século XXI non podía limitarse a ser un capitalismo de Estado que mantivese intocábeis procesos laborais que alienan ao traballador ou traballadora. A persoa que traballa ten que estar informada do proceso de produción no seu conxunto, ten que ser capaz de controlalo, de poder opinar e decidir sobre os plans de produción, sobre o orzamento anual, sobre a distribución dos excedentes, incluída a súa contribución ao orzamento nacional. Non era seica iso o plan socialista de Guayana?
28. Pero, aí xurdirá o argumento da burocracia xerencial socialista: ¡como imos entregar a xestión das empresas aos traballadores! ¡eles non están preparados para participar activamente no manexo das empresas! E teñen razón, salvo excepcións non o están, xustamente porque ao capitalismo nunca lle interesou compartir cos traballadores os coñecementos máis técnicos achega do manexo da empresa, e aquí refírome non só aos aspectos relacionados coa produción, senón tamén aos relacionados coa comercialización e o financiamento das empresas. Concentrar eses coñecementos en mans da xerencia foi un dos mecanismos que permitiu ao capital explotar aos traballadores e traballadoras. Pero iso, para un cadro revolucionario, non pode significar non avanzar cara á plena participación das e os traballadores. Pola contra, débense instalar procesos de coxestión que permitan que estes se apropien deses coñecementos e para poder facelo, deben comezar a exercer a xestión na práctica e, ao mesmo tempo, deben poder formarse en técnicas de xestión e administración de empresas para chegar logo a unha total autoxestión.
29. E a nivel das comunidades e as comunas, tema que non podo abordar aquí, entre tantos outros que quixese abordar, recordo sempre o que dicía Aristóbulo Istúriz: "temos que gobernar coa xente para que a xente aprenda a gobernarse así mesma". E entendo que o presidente Maduro está buscando este obxectivo ao impulsar a participación do pobo organizado na súa xestión de goberno no que o chamou: Consellos de Goberno Popular.
30. Mencionei varias veces ao socialismo do século XXI, para min esa é a meta a alcanzar, e chamo transición socialista ao longo período histórico de avance cara a esa meta.
31. Pero, de que tipo de transición estamos falando? Non se trata da transición en países capitalistas avanzados que nunca se deu na historia, nin da transición en países atrasados que conquistaron o poder do Estado pola vía armada como sucede coas revolucións no século XX (Rusia, Chinesa, Cuba), senón dunha transición moi particular onde só se logrou chegar pola vía institucional ao goberno.
32. E en relación con isto creo que a situación de América latina na década dos 80 e 90 pode compararse en certos aspectos á vivida pola Rusia prerrevolucionaria de comezos do século XX. O que foi para ela a guerra imperialista e os seus horrores foi para nós o neoliberalismo e os seus horrores: a extensión do fame e a miseria, un reparto cada vez máis desigual da riqueza, a destrución da natureza, a perda crecente da nosa soberanía. Nestas circunstancias, varios dos nosos pobos dixeron "basta" e botaron "a andar", resistindo primeiro e, logo, pasando á ofensiva, froito do cal empezan a triunfar candidatos presidenciais de esquerda ou centro esquerda que levantan programas antineoliberais.
33. Foi así como fronte ao evidente fracaso do modelo neoliberal tal como se estaba aplicando xurdiu a seguinte disxuntiva: ou se refundaba o modelo capitalista neoliberal, ou se avanzaba na construción dun proxecto alternativo movido por unha lóxica humanista e solidaria. E xa diciamos que foi Chávez quen tivo a audacia de incursionar por este último camiño e creemos que o presidente Maduro está tratando de ser consecuente co seu legado. Logo seguírono outros gobernantes como Evo Morales e Rafael Correa. Todos eles conscientes de que as condicións obxectivas económicas e culturais, e a correlación de forzas existentes no mundo e nos seus países, obrigaríanos a convivir durante non pouco tempo con formas de produción capitalista.
34. E dicimos audacia porque estes gobernos enfrontan a unha situación moi complexa e difícil. Non só deben enfrontarse ao atraso dos seus países, senón que deben facelo sen contar con todo o poder do Estado. E facelo a partir dun aparello de Estado herdado cuxas características son funcionais ao sistema capitalista, pero non o son para avanzar cara ao socialismo.
35. Con todo, a práctica demostrou "contra o dogmatismo teórico dalgúns sectores da esquerda radical", que si ese aparello está xestionado por cadros revolucionarios, estes poden utilizalo como un instrumento para dar pasos firmes cara á construción da nova sociedade.
36. Pero, para iso estes cadros non poden limitarse a usar o aparello herdado, é necesario que "usando o poder que teñen nas súas mans" vaian construíndo os cimentos da nova institucionalidade e do novo sistema político, creando espazos de protagonismo popular que vaian preparando aos sectores populares para exercer o poder desde o nivel máis simple até o máis complexo.
37. Este proceso de transformación a partir do goberno non só é un proceso longo, senón tamén é un proceso cheo de desafíos e dificultades. Nada asegura un avance lineal, pode haber retrocesos e fracasos.
38. Debemos recordar sempre que a dereita respecta as regras do xogo só até onde lle convén. Poden perfectamente tolerar e até e limítase a administrar a crise. O que tratarán de impedir sempre valéndose de medios legais ou ilegais é "e niso non hai que ser ilusos" que se leve adiante un programa de transformacións democráticas e populares profundas que poña en cuestión os seus intereses económicos.
39. Disto dedúcese que estes gobernos e a súa militancia de esquerda deben estar preparados para facer fronte a unha forte resistencia; deben ser capaz de defender as conquistas alcanzadas democraticamente contra forzas que se enchen a boca da palabra democracia sempre que non se toque os seus intereses materiais nin os seus privilexios. Seica aquí en Venezuela non foron as leis habilitantes que tocaban moi levemente devanditos privilexios as que desencadearon o golpe militar apoiados polos partidos opositores de dereita contra un presidente democraticamente electo e apoiado polo seu pobo?
40. Pero tamén é importante entender que estas elites dominantes non representan a toda a oposición, que é fundamental que se faga unha diferenciación entre unha oposición destrutiva, conspiradora, antidemocrática, e unha oposición construtiva, disposta a respectar as regras do xogo democrático e a colaborar en moitas tarefas de interese común, evitando meter nun mesmo saco a todas as forzas e personalidades opositoras. Si somos capaces de recoñecer as iniciativas positivas que pode impulsar a oposición e non condenar como malo de antemán todo o que veña dela, penso que isto axudaría a achegar a moitos sectores que hoxe están afastados, quizá non as elites dirixentes, pero si dos cadros medios e amplos sectores do pobo influídos por eles, que é o máis importante.
41. Por outra banda, penso que se gañaría moito máis si ao combater as súas ideas erradas, as súas propostas equivocadas, utilizásese argumentos e non agresións verbais. Quizá estas son moi ben recibidas polos sectores populares máis radicalizados, pero producen rexeitamento en amplos sectores medios e tamén en moitos sectores populares.
42. Outro reto importante que teñen estes gobernos é a necesidade de superar a cultura herdada no seo do pobo, pero non só alí, tamén nos cadros de goberno, os funcionarios, os militantes e dirixentes do partido, os traballadores e as súas direccións sindicais (individualismo, personalismo, carrerismo político, consumismo).
43. Por outra banda, como os avances adoitan ser moi lentos e fronte a esta situación, non pouca xente de esquerda se desanima, porque moitos pensaron que a conquista do goberno sería a vara máxica para resolver prontamente os problemas máis sentidos pola xente, cando estas solucións non chegan coa rapidez esperada tenden a desilusionarse.
44. Por iso é que penso que, da mesma xeito en que os nosos dirixentes revolucionarios deben usar o Estado para cambiar a correlación de forzas herdada, deben tamén realizar un labor pedagóxica fronte aos límites ou freos que atopan no seu camiño "o que chamamos unha pedagoxía dos límites". Moitas veces crese que falarlle de dificultades ao pobo é desalentalo, desanimalo, cando, pola contra, si aos sectores populares infórmaselles, explícaselles por que non se poden alcanzar de inmediato as metas desexadas, iso axúdaos a entender mellor o proceso en que viven e a moderar as súas demandas. E tamén os intelectuais deben ser alimentados con información para que sexan capaces de defender o proceso e para que poidan realizar unha crítica seria e construtiva si é necesario.
45. Pero esta pedagoxía dos límites debe ir acompañada simultaneamente dun fomento da mobilización e a creatividade populares, evitando domesticar as iniciativas da xente e preparándose para aceptar posibles críticas a fallas da xestión gobernamental. Non só se debe tolerar a presión popular senón que se debe entender que é necesaria para axudar aos gobernantes a combater as desviacións e erros que poden ir xurdindo no camiño.
46. Séntome moi frustrada de non poder falar de tantos outros temas, pero debo poñer fin a estas palabras e para facelo quero lerlles algunhas das varias preguntas "que suscito no libro" que creo poden axudarnos a avaliar si os gobernos máis avanzados xa mencionados están dando pasos no esforzo por construír unha nova sociedade socialista:
47. - Mobilizan aos traballadores e pobo en xeral para levar adiante determinadas medidas e incrementan as súas capacidades e poder?54. Neste sentido creo de transcendental importancia a proposta de discusión nacional aberta a todos os sectores sociais do país sobre o tema do prezo do petróleo. Paréceme transcendental porque se convoca ao pobo, non ao partido, a discutir. Penso que o papel do partido debe ser o de involucrarse plenamente nel sendo o instrumento facilitador de devandito debate.
48. - Entenden que necesitan un pobo organizado, politizado, capaz de presionar para debilitar o aparello estatal herdado e poder así avanzar no proceso de transformacións proposto?
49. - Entenden que os nosos pobos e especialmente as e os traballadores teñen que ser actores de primeira liña e non só de segunda?
50. - Oen e outorgan a palabra aos seus pobos?
51. - Entenden que poden apoiarse neles para combater os erros e desviacións que vaian xurdindo no camiño?
52. - Entréganlles recursos e chámanos a exercer o control social do proceso?
53. - En síntese, contribúen a crear un suxeito popular cada vez máis protagónico, capaz de ir asumindo cada vez máis responsabilidades de goberno?
55. Quero terminar este texto insistindo en algo que non me canso de repetir:
56. Para que podamos avanzar exitosamente neste desafío requírese dunha nova cultura de esquerda: unha cultura pluralista e tolerante, que poña por encima o que une e deixe en segundo plano o que divide; que promova a unidade en torno a valores como: a solidariedade, o humanismo, o respecto ás diferenzas, a defensa da natureza, rexeitando o afán de lucro e as leis do mercado como principios reitores da actividade humana.
57. Unha esquerda que se dea conta que a radicalidade non está en levantar consígnalas máis radicais nin en realizar as accións máis radicais "que só uns poucos seguen porque asustan á maioría", senón que sexa capaz de crear espazos de encontro e de loita para amplos sectores; porque constatar que somos moitos os que estamos na mesma loita é o que nos fai fortes, é o que nos radicaliza.
58. Unha esquerda que entende que hai que gañar hexemonía, é dicir, que hai que convencer en lugar de impoñer.
59. Unha esquerda que entende que máis importante que o que fixemos no pasado, é o que fagamos xuntos no porvir.
[1] . A cita segue: "No momento actual, son os comités do 'Partido', e non o soviets, quen levan a dirección en Rusia, e a súa organización sofre os efectos de toda organización burocrática. Para poder saír desta desorde mantida, Rusia debe retomar todo o xenio creativo das forzas locais de cada comunidade". [segue a cita, pero eu detéñome aquí MH]
Fontes para Marta Harnecker en: Aporrea, Rebelión, El Viejo topo.
____________________