Por Íñigo Errejón [*]
19.09.2014
Aínda que na miña casa da infancia había algún libro seu nas estanterías, non foi até o meu último ano de licenciatura cando lin a Ernesto Laclau xunto a Chantal Mouffe -a súa compañeira sentimental e intelectual, nun seminario do profesor Javier Franzé no ano 2005-2006. Recordo que o fragmento de "Hexemonía e estratexia socialista" pareceume unha lectura densa e complicada, á que despois regresaría lapis en man, pero que con todo fixo xa que se me cambaleasen algunhas certezas e abriume un campo de curiosidade intelectual ao que logo me dedicaría. Tempo despois, pasando por Bos Aires tras un ano de estancia de investigación en Bolivia, compreime "A Razón Populista", xa obsesionado por comprender o nacional-popular en Latinoamérica e apaixonado por algunhas das súas ambivalencias. Era o ano 2009. En maio de 2011, tres días despois do 15M, defendín na Universidade Complutense a miña tese doutoral: "A loita pola hexemonía do MAS en Bolivia (2006-2009):unha análise discursivo" na que o traballo de Ernesto Laclau (de novo: e de Chantal Mouffe) e da súa escola neogramsciana ocupaban xa un lugar teórico central.
Fai uns días, introducindo un acto co Vicepresidente do Estado Plurinacional de Bolivia, Álvaro García Linera, sen dúbida outra gran cabeza do cambio de época latinoamericano, pensaba que "non é fácil presentar a alguén a quen se leu moito". Doume conta agora de que menos aínda o é escribir un obituario de alguén, afastado e próximo, a quen sen habelo coñecido estudouse moito.
Onte domingo, faleceu en Sevilla o teórico político arxentino Ernesto Laclau (1935-2014), que se doutorara en Oxford da man de Eric Hobsbawn e actualmente era profesor emérito de Ciencia Política na Universidade de Essex, onde fundou unha escola teórica dedicada á análise do discurso e a ideoloxía como prácticas que conforman suxeitos. Laclau deixounos unha obra que representa quizá o máis importante dos desenvolvementos teóricos do concepto de hexemonía de Antonio Gramsci.
A traxectoria intelectual de Ernesto Laclau cruza constantemente as fronteiras das disciplinas (historia, filosofía, ciencia política) e refuta o prexuízo conservador da incompatibilidade entre rigor e compromiso: en cada paso da súa carreira son inseparables a solidez académica e a curiosidade e implicación intelectual nas disputas do seu tempo e o seu posible percorrido emancipador. Laclau escribe de xeito meticulosa e sistemática, pero tamén viva, polémica e irresistible.
Procedente na súa mocidade do Partido Socialista da Esquerda Nacional de Abelardo Ramos, e partindo dun marxismo en diálogo co fenómeno popular do peronismo ("o peronismo fíxome entender a Gramsci", afirmaba) o corpo central da súa obra orientouse a pensar o concepto de hexemonía, nunha discusión aberta con Gramsci a partir dun desenvolvemento orixinal e non canónico -case herético- dos seus conceptos e intuicións inacabadas. As preguntas de como funciona a capacidade de crear consenso e lexitimidade e, en particular, como e baixo que condicións os de abaixo son capaces de darlle a volta á súa subordinación e conformar un bloque histórico que dirixa e organice a comunidade política, son nucleares no pensamento de Ernesto Laclau.
"Hexemonía e estratexia socialista" (1985) é a obra principal de Laclau e Chantal Mouffe, un libro fundante de todo un enfoque teórico. Nel proponse unha comprensión da política como disputa polo sentido, na que o discurso non é o que se di -verdadeiro ou falso, desvelador ou encubridor- de posicións xa existentes e constituídas noutros ámbitos (o social, o económico, etc.) senón unha práctica de articulación que constrúe unhas posicións ou outras, un sentido ou outro, a partir de "datos" que poden recibir significados moi distintos segundo se seleccionen, agrupen e, abrigo, contrapoñan.
Que o sentido non estea dado senón que dependa de equilibrios e pugnas é a base da democracia e non unha ameaza, como pretende o pensamento conservador que quere reducir a política á xestión do decidido noutro lugar. De acordo con este enfoque, a política non sería similar nin ao boxeo (mero choque ou xestión entre actores xa existentes) nin sequera ao xadrez (alianzas, movementos e tácticas con pezas xa dadas) senón a unha continua "guerra de posicións" -con episodios de movementos, pero tamén de conxelación institucional de equilibrios de forzas, está claro- por constituír os bandos (as identidades), os términos, e o terreo mesmo da disputa. A fragmentación das posíbeis identidades e a súa continxencia non dá lugar aquí a unha celebración das particularidades nin ao mito conservador do fin do antagonismo, senón a unha conciencia da necesidade insubstituíble da política, de articular e xerar imaxinarios que xunten e mobilicen.
Este poder é a hexemonía: a capacidade dun grupo de presentar o seu proxecto particular como encarnando o interese xeral (un particular que xera en torno a si un universal), unha relación continxente, sempre incompleta, contestada e temporal. Non se trata só de liderado nin de mera alianza de forzas, senón da construción dun sentido novo que é máis que a suma das partes e que produce unha orde moral, cultural e simbólico no que os sectores subalternos e até os adversarios deben operar cos términos e sobre o terreo de quen detenta a hexemonía, convertida xa en sentido común que non se pode crebar desde a absoluta exterioridade que condena á irrelevancia.
Neste modelo xogan un papel principal os "significantes flotantes", similar ao dos outeiros privilexiados desde as que se domina o campo de batalla. Trátase daqueles símbolos ou nomes portadores de lexitimidade pero que non están ancorados a un sentido determinado e xa que logo poden servir de catalizadores e estandartes dun conxunto de fragmentos ou reclamacións desatendidas que se convertan nun "nós" político con vontade de poder, o cal require sempre a definición dun "eles" responsabilizado dos problemas. Non é unha operación de descrición, é de xeración de sentido.
Con todo é sen dúbida en torno á discusión do concepto "maldito" de populismo cando Laclau adquiriu o seu maior impacto mediático e político. En "A Razón Populista" (2005) analiza as premisas elitistas e sustancialmente antidemocráticas que están detrás da identificación entre "pobo" e "baixas paixóns que poden exaltar os demagogos", e postula que a ameaza para as democracias contemporáneas non vén do seu sobreuso plebeio senón do seu estreitamento oligárquico, por minorías que escapan ao control popular. A continuación, propón unha conceptualización do populismo radicalmente distinta ao seu uso mediático pexorativo e vago: entendelo non como un contido ideolóxico senón como unha forma de articular identidades populares -típica en momentos de crises e incapacidade de absorción institucional, descontento e dislocación das lealtades previas- por dicotomización do espazo político fronte ás élites que son simbólicamente agrupadas: Unha "plebs" que esixe ser o único "populus lexítimo". Unha nova fronteira parte horizontalmente o campo debuxando un novo "eles" fronte ao que producir unha identidade popular que desborda as metáforas que antes repartían posicións. A carga ideolóxica en cada caso dependería da natureza e xestión desa fronteira.
Esta conceptualización do populismo fai das categorías de Laclau unha referencia imprescindible para entender as experiencias de cambio político, formación de gobernos nacional-populares e reforma estatal en Latinoamérica a comezos do século XXI; pero ao mesmo tempo pode ser a causa do ninguneo ou a hostilidade cara a este "último Laclau" en España pese á súa influencia intelectual e recoñecemento académico en Europa e Latinoamérica. Porque hai que recordar que as experiencias latinoamericanas de inclusión e expansión democrática prodúcense entre a hostilidade do pensamento conservador e a incomprensión da maior parte da esquerda para a que o populismo é unha falsificación ou distracción máis ou menos daniña das verdades xa constituídas.
Como hai que recordar tamén da man de Marco d'Eramo no seu artigo "O populismo e a nova oligarquía" (New Left Review 82) que en Europa se atravesa un momento significativo no que a medida que avanza a ofensiva oligárquica, o empobrecemento e o desprezo das élites polo pobo até como instancia lexitimadora, aumentan as acusacións de "populismo" contra calquera mostra de descontento ou reivindicación do papel dos moitos nos asuntos comúns. Unha latinoamericanización da política na europa meridional que achega as discusións e pon por primeira vez os compás mirando ao sur, non para copiar senón para traducir, reformular, saquear o arsenal de conceptos e exemplos. Unha latinoamericanización que se desprega por arriba pero tamén por abaixo. Non é un segredo para ninguén que algunha iniciativa política recente no noso país non sería posible sen a contaminación intelectual e a aprendizaxe dos procesos vivos de cambio en Latinoamérica, e dunha comprensión do rol do discurso, o sentido común e a hexemonía que é clara debedora do traballo de Laclau entre outros.
Ernesto Laclau faleceu cando máis falta facía, no filo dun momento de incerteza e apertura de gretas para posibilidades inéditas. Para pensar os desafíos da sedimentación da irrupción plebeia e constituínte nos estados latinoamericanos e para atreverse no sur de Europa cos retos de como converter o descontento e sufrimento de maiorías en novas hexemonías populares. Déixanos fronte a esa tarefa pero non sos, senón cunhas categorías vivas e unha veta aberta e rica de pensamento audaz e radical, a estudar, traducir e levar máis aló dos seus contornos, como fixese el mesmo coas ideas de Antonio Gramsci, atoparlle aliados insospeitados, ocos inadvertidos e potencialidades non previstas. Deixa sementado, xunto con moitos outros, o caudal intelectual e político dunha América Latina que ha expandido o horizonte do posíbel e devolveunos a política como creación, tensión e apertura. Tamén como arte cotiá e plebeio. Unha América Latina que demostra que ás veces, con máis audacia e creación que esencias, con máis estudo que dogmas, con máis insolencia que garantías e manuais, si se pode.
Publicado o 22 de Abril de 2014, na web do, recen creado, Centro Estratéxico Latinoamericano de Xeopolítica -CELAG: http://www.celag.org/
[*] Íñigo Errejón, Doutor e investigador en Ciencia Política na UCM e responsable de estratexia e comunicación de Podemos.
Notas.-
Ernesto Laclau (Bos Aires, 6 de outubro de 1935 - Sevilla, 13 de abril de 2014), foi un teórico político arxentino frecuentemente chamado postmarxista. Era investigador, profesor da Universidade de Essex, e Doutor Honoris Causa da Universidade de Bos Aires, Universidade Nacional de Rosario, Universidade Católica de Córdoba, Universidade Nacional de San Juan e Universidade Nacional de Córdoba. Entre os seus libros máis mencionados atópanse "Hexemonía e Estratexia Socialista" (1985) e "A Razón Populista" (2005). Era Director da revista "Debates e Combates"[Wikipedia].
Chantal Mouffe, (Charleroi, 1943) é unha politóloga belga. Xunto a Ernesto Laclau deu o pé á corrente filosófica chamada posmarxismo, na que se repensa a herdanza marxista ao beirado das transformacións sociais das últimas décadas, período chamado por algúns teóricos modernidade tardía ou postmodernidade. Xunto a Laclau, foron activistas nas loitas sociais dos anos 60's. O pluralismo agonístico é revisado en gran parte das súas obras; unha defensa acérrima da democracia como proxecto político fronte a correntes menos abertas, como as que se formaron ao beirado dos socialismos reais. Con todo, unha das teses que defende de Karl Marx é a da historia do home como historia do conflito. Así, sen ese antagonismo, "a sociedade non pode existir". [Wikipedia]
- Libro "Hexemonía e Estratexia Socialista" - "Hegemonía y estrategia socialista" (1985), 328 páxinas, en español, formato pdf : Acceder/Baixar.
- Sitios-e sobre o libro "A Razón Populista" - "La Razón Populista" (2005), no bucador libre DuckDuckGo.
Enviado:
Fernández Sixto, Juan - Monturas (FE)
-jefernandez@navantia.es-
17 de setembro de 2014 10:58
____________