A chegada de internet ao xornalismo, ... Por Pascual Serrano

Pascual Serrano, escribe con lucidas liñas o espazo informativo protagonizado por webs, blogues e redes sociais, nun intento de analizar todo o positivo que posúen como método transformador é produción democrática de información, mais tamén todo o perigoso que resulta do seu formato e de quen detenta a súa propiedade. Desde Ártabra 21 recomendamos parase a ler esta interesante análise.

Por Pascual Serrano

31.10.2010

Hoxe a maioría dos mozos non entenden o xornalismo e a información sen internet. Eu pertenzo a unha xeración que viviu un experiencia excepcional, era un xornalista alternativo antes da aparición de internet e fun vivindo na miña propia carne e na miña forma de enfrontar o meu xornalismo comprometido o desenvolvemento da rede, as súas diferentes tecnoloxías, a súa evolución na sociedade ... Quizais por todo iso quero deixar constancia e render homenaxe nestes tempos de gloria da rede, ao xornalismo alternativo que xa existía antes da implosión de internet: boletíns escritos de moi difícil elaboración pero aínda máis difícil distribución, radios libres combatendo nos límites da capacidade de emisión das súas antenas ... Para que se fagan unha idea, naqueles tempos, cando eu tiña algunha idea ou algunha información para algún texto ou artigo iniciaba un via crucis entre as publicacións alternativas de papel para ver en cal había sitio para o meu traballo. Cando algunha a aceptaba, que non era sempre, é cando o escribía e a súa publicación supuña chegar a tres mil persoas que era a tirada media dunha desas revistas.

Agora é absolutamente diferente. En primeiro lugar non se trata de conseguir ningunha información especial ou en exclusiva, xa toda a información está na rede. Agora a orixinalidade consiste no tipo de elaboración, relación de ideas, aglutinación de informacións, conclusión argumental. Cousas así. Hoxe nada queda sen escribir por non ter onde publicalo. Contarás con máis ou menos lugares, de máis importancia ou menos, pero a publicación está asegurada. E en moitos casos o logro daqueles tres mil lectores da miña publicación en papel tamén está asegurada para a maioría dos xornalistas cun mínimo de calidade.

Pero se nos quedásemos nesta análise triunfalista sería moi superficial, a reflexión sobre internet e xornalismo debe ir máis aló. En primeiro lugar porque o obxectivo non é que unha persoa poida publicar senón algo moito máis ambicioso, en segundo lugar porque ademais de luces hai sombras que debemos identificar, en terceiro lugar porque están aparecendo elementos novos que debemos diseccionar como son as redes sociais. E, para rematar, porque debemos intentar prever os escenarios futuros.

Como creo que para analizar as situacións sempre se necesita estudar os antecedentes, tomareime a licenza de recordar os inicios da páxina web que axudei a fundar alá por 1996 e que creo foi pioneira en algo que agora xa nos parece unha obviedad cando non unha antigualla. Rebelion.org nace da sinerxía técnica de dous profesionais que tiñan unha sintonía ideolóxica, un xornalista e un informático. Naquelas datas existía máis ou menos o correo electrónico pero as páxinas webs apenas comezaban, nin os grandes medios nin as axencias tiñan páxinas web, nin existían os buscadores. Os grandes medios non tiñan páxinas webs porque non as necesitaban, non lles servían para xerar ingresos e ademais xa tiñan o control da oferta informativa. Foron as pequenas organizacións sociais as que comezaron a crear as súas páxinas webs para colgar as súas propostas, accións ou formas de contactar. Como xa sinalei, os xornalistas que nos dedicabamos á información alternativa comezabamos a acceder a algunhas informacións grazas ao correo electrónico pero seguiamos con esa dinámica de buscar un medio escrito no que colocar os nosos textos. Foi nese contexto cando o informático dille ao xornalista algo como o seguinte: "Hoxe pódese crear un xornal intangible cuxas noticias pódeas ler calquera desde calquera lugar do mundo con só ter un computador e unha liña de teléfono. Ti cres que podes conseguir polo menos dous ou tres noticias á semana para manter ese xornal actualizado?". A nosa idea era crear unha axencia de prensa, é dicir, fornecer noticias de ámbito internacional a medios locais. Algúns tiñamos experiencia en información internacional alternativa, unha información que non era fácil de lograr para os medios alternativos de entón (boletíns de papel ou radio libres de barrio). Como estabamos convencidos da necesidade de incorporar elementos da loitas globais á información local, o noso obxectivo era poder axudar a eses medios locais a conseguir esas informacións globais. Nunca pensamos que a nosa páxina puidese interesar ao cidadán medio, non se nos ocorría de que forma podía unha persoa hispanoparlante de calquera lugar do mundo coñecer a existencia de rebelion.org (recordade que non existían os buscadores, o número de internautas era pequeno e limitábase aos que se comunicaban mediante o correo electrónico). Cando nos puxemos en marcha comprobabamos cousas que entón resultaron visionarias:

Que o número de lectores aumentaba canto máis noticias colgabamos, é dicir, pedíannos máis contidos, máis frecuencia, máis regularidade.

Que asinas de gran prestixio na esquerda mundial puxéronse á nosa disposición cunha xenerosidade impresionante.

Que nos creamos un prestixio polo cal moitas organizacións utilizábannos como mediadores para porse en contacto.

A partir de entón comezaron a desenvolverse todo tipo de páxinas web dos grandes medios e axencias de prensa, a funcionar os buscadores, multiplicarse o número de internautas e, como consecuencia, aparecer máis periódicos alternativos do estilo de rebelion.org.

O espectro de medios alternativos movíase en diferentes graos do que eu chamaría democratización participativa e fiabilidade informativa. Explícome. Nun dos seus límites xorde Indymedia co máximo grao de democratización participativa posto que, polo menos nos seus inicios, calquera podía colgar un texto ou unha imaxe; pero cunha terrible inseguridade sobre a fiabilidade do seu contido: non había garantías de que ese comunicado do exército zapatista fose verdadeiro ou ese artigo de Eduardo Galeano fose de verdade escrito por el e recente. No punto oposto atopábase Rebelion.org, o modelo do noso xornal non era participativo porque consistía en que un equipo dunha decena de persoas decidía os contidos. En cambio, a súa fiabilidade era maior na medida en que o noso rigor para contrastar os contidos tamén o era.

O seguinte paso na dinámica do xornalismo alternativo en internet foi a aparición dos blogues. A tecnoloxía popularizouse tanto que calquera podía manexar as condicións técnicas para escribir os seus propios textos e editalos na súa propia páxina web. Como sempre, este novo formato tiña as súas luces e as súas sombras. O seu lado positivo é que permitía o seguimento dun determinado autor. Segundo fóra o seu prestixio profesional, a súa honestidade e a súa traxectoria o blogue sería máis seguido e con máis valor para mellorar o xornalismo alternativo. Moitos xornalistas honestos, aínda que tiñan presenza en medios tradicionais, vían moi limitada a súa capacidade de informar e, grazas ao seu blogue, lograron máis profundización e unha análise máis comprometida. Doutra banda, fronte a un proxecto informativo global e colectivo que supuñan medios como rebelion.org agora despegaba un formato ideal para a vaidade e o egocentrismo de quen se convertía na fonte única de información. A cantidade infinita de blogues supuña tamén unha marea de propostas en internet que non sempre facilitaba diferenciar os autores rigorosos e cribles dos mediocres. Con todo, nun panorama de desconfianza informativa, algúns blogueros lograron un recoñecemento e un prestixio que permitiu que fosen uns referentes en temas complexos.

Internet tamén ía desenvolvendo a ilusión dunha participación cidadá na información mediante moitas propostas: foros, comentarios nas noticias, etc ... Unha participación que, como comprobamos, achegou moi pouco ao coñecemento da realidade, ben por ser marxinal ou pola pobreza de moitas das colaboracións.

Mentres todo isto ía sucedendo, os grandes medios seguían aparecendo como as propostas máis profesionais, con información máis contrastada, con fontes máis fiables, con maior estrutura de correspondentes e enviados in situ. É verdade que os medios alternativos lograramos sementar unha certa desconfianza nos grandes medios, demostraramos en moitas ocasiones manipulacións, desinformacións e ata mentiras, pero nunca -e menos aínda os blogues- facían sombra aos grandes medios en imaxe de credibilidade.

Nunha seguinte fase atopamos o despegamento de youtube, o que supón a implosión da linguaxe audiovisual en internet. Na miña opinión, se xa o audiovisual televisivo supón unha simplificación e espectacularización da mensaxe xornalística, a imaxe en internet acentúa aínda máis a simplificación aínda que só sexa porque a noticia de youtube aínda debe ser máis breve que en televisión. Doutra banda, o vídeo de youtube dificilmente pode ir acompañado de texto, o que lle fai máis dependente do audiovisual. O documental en profundidade de media ou unha hora de duración que podería distribuírse con éxito en dvd e emisión en televisión é de difícil éxito na rede. Doutra banda, o vídeo en youtube non axuda a diminuír a incerteza informativa, a manipulación e ata a falsificación basta e a mentira funciona perfectamente nestes vídeos.

Agora atopámonos nunha fase na que o protagonismo téñeno as redes sociais. O debate en torno ao papel das redes sociais é impresionante. Chama a atención o protagonismo que lle dan os grandes medios á hora en consideralas fundamentais na mobilización dos cidadáns. Comprobámolo nas mobilizacións árabes, nas de Londres, no 15M en Madrid.

Como na maioría das cuestións de internet, hai dous compoñentes diferenciados nas redes sociais: o relacionado coa vaidade e a soidade de moitas persoas e o de métodos de información, catalizadores e dinamizadores sociais. Do primeiro fálase pouco porque leva unha crítica ás redes que afecta negativamente aos intereses empresariais ao redor delas e mostra unha faceta pouco agradable da mitificada nova sociedade tecnolóxica. Pero é importante destacala e recordar que o uso das redes obedece máis veces a este perfil que ao do activismo político. Do mesmo xeito que no uso de internet predomina máis o entretemento ou o porno que a procura de información útil.

Intentemos analizar o segundo compoñente do papel das redes, o de fontes de información e catalizadores da mobilización social. O primeiro é recoñecer como afectaron aos usos de internet como fonte informativa. É indiscutible que o armazón destas redes desenvolveu unha relación interpersoal que minou a estrutura informativa dun medio emisor que se destinaba a un gran sector da sociedade. Os cidadáns convertéronse (para ben ou para mal) en mediadores de información, de forma que as audiencias xa non se dirixen a un medio (tradicional ou alternativo) senón que é a través das súas relacións nas redes sociais como accede ás informacións. Explícome, tanto unha noticia do New York Times como de rebelion.org ou de calquera dos nosos blogues ten unha alta porcentaxe de accesos a través das suxestións ou propostas creadas desde páxinas persoais de facebook ou de twitter. Desta forma se pulveriza a preponderancia do medio cuxa influencia agora se fragmenta en recomendacións e suxestións da comunidade virtual. Iso podería considerarse positivo en canto o que supón de democratizador, pero, doutra banda, fragmenta o modo de informarse do cidadán que se enfronta ao que eu chamaría un chispeo informativo superficial, fugaz e disperso. O chispeo impide coñecer na súa profundidade as cuestións complexas e menos aínda axuda a formarse un coñecemento sólido dos asuntos. En poucas palabras non sabería dicir se informa ou simplemente difumina a fronteira entre información e entretemento a favor deste último.

Outra faceta das redes sobre a que se estendeu moito é a da súa capacidade de organizar e mobilizar. Nun primeiro momento eu sempre pensei que as redes daban unha falsa imaxe de organización e mobilización que, dalgún xeito e paradoxalmente, podía ter un papel desmobilizador ao fomentar cidadáns que limitaban o seu activismo ao computador e o teclado. Parece evidente que non sempre foi así, as redes favoreceron a coordinación de accións nos países árabes, o 15M en España ou o 15O no mundo. A coordinación mediante as redes sociais logrou que triunfen determinados boicots a empresas, ou lograr financiamento para proxectos moi valiosos.

Pero agora eu incorporo outro elemento pesimista. Ofreceron as redes suficiente coñecemento para que esas mobilizacións conteñan propostas, ideas e análises das situacións? Como diría o político español Xullo Anguita, "antes de encher a rúa de xentes fose desexable encher de ideas suficientemente maduras a cabeza desas xentes". A miña percepción é que as redes puideron encher as rúas de xentes, pero as mesmas redes impediron encher antes as cabezas das xentes de algo máis ou menos elaborado. É evidente o carácter politicamente precario dos movementos xerados grazas ás redes sociais. E é evidente tamén o carácter politicamente primario do ideario de quen se están mobilizando. Basta observar que as redes están promovendo mentalidades, na miña opinión, excesivamente preguiceiras. Obsérvese o modelo twitter de mensaxes de 140 carácteres, que profundidade analítica, que elaboración intelectual, que reflexión política pode caber nesa extensión? Ou nos tres ou catro minutos do vídeo de youtube, ou no comentario de facebook? As novas xeracións non queren nin oír falar de reportaxes cun texto de catro páxinas, unha conferencia dunha hora e non digamos un libro de duascentas páxinas. Se observamos, as supostas revolucións apoiadas nas redes sociais non promoveron verdadeiros cambios na estrutura de poder: nin nos países árabes, nin en Europa nin en Estados Unidos. Son cambios lampedusianos, cámbiase algo para que todo siga igual. Como dixo o profesor Ramón Reig, existe un extasis cibernético de carácter místico en Occidente -eu engadiría que tamén en América Latina- que mitifica ás redes e ás novas tecnoloxías para encomendar a elas as revolucións.

Outro elemento que non debemos esquecer é a propiedade dos portais e hostings. Facebook de microsoft, youtube de google, twitter é dunha empresa californiana. A dependencia da cidadanía é absoluta, basta observar a frecuencia coa que nos chegan noticias dos abusos e atropelos que comenten estas empresas expulsando vídeos incómodos de youtube ou páxinas de facebook ao redor de organizacións ou causas que non son do gusto do poder, etc ... É evidente que non pode ser moi forte un movemento organizativo ao redor dunha páxina de facebook se dun teclazo microsoft poida facelo desaparecer. A experiencia do goberno chinés é curiosa, alí o goberno logrou desenvolver toda unha estrutura de redes sociais baixo o control das autoridades chinesas e alternativa ás occidentais.

Para rematar, as redes tamén xeran incerteza que, ata, contamina os formatos tradicionais. Agora facebook ou twitter serve como fonte perfecta, calquera tese que un medio queira defender ten as súas correspondentes fontes informativas en facebook ou twitter sen que iso supoña ningún rigor. É habitual citar a facebook para indicar que se produciron vítimas nunha manifestación no país X, o cal en termos de rigor xornalístico é como dicir chamoume un tipo por teléfono que non me dixo quen era para dicirme que mataron a tres persoas no país X, algo que nunca publicaría un medio.

As redes sociais e o mundo virtual son tremendamente vulnerables á intoxicación e a manipulación. Xa son moitas as experiencias de campañas destinadas a enviar tropas de internautas a condicionar contidos mediante páxinas de facebook, blogues, participación con comentarios e en foros. O caso de Wikipedia, un proxecto con vocación participativa e democrático, é elocuente. En marzo de 2008 o portal Electronic Intifada [1], xestionado polo xornalista estadounidense-palestino Ali Abunimah, denunciaba que o grupo israelí Comité para a Precisión da Información sobre Oriente Próximo en América (CAMERA), recrutaba voluntarios para editar a enciclopedia online e impedir así que os "editores antiisraelíes introduzan todo tipo de prexuízos e erros en moitos artigos relacionados con Israel" [2]. CAMERA recordaba na súa convocatoria que "a inmensamente popular enciclopedia online, pode ser editada por calquera" aínda que "a mala noticia é que iso permite que 'editores' anti-israelís poidan introducir todo tipo de prexuízos e erros en moitos artigos relacionados con Israel". A organización israelí suxería rexistrarse como editores de Wikipedia e, unha vez gañada a confianza da comunidade da enciclopedia, comezar a revisar a favor do goberno israelí os artigos relacionados co éxodo palestino e as súas causas, Hamas, Hezbollah, os árabes de Israel, a Naqba (o desastre, tal como chaman os palestinos ao día da creación do Estado de Israel) e o dereito de retorno.

En 2009 sóubose que a rede de ferrocarrís alemáns destinara 1'3 millóns de euros en relacións públicas ocultas, é dicir, en colocar información positiva da compañía en foros de internet e redes sociais.

Outro caso de intoxicación informativa foi o caso do blogue dunha lesbiana siria que informaba sobre o país e resultou ser un home estadounidense que non se moveu do seu país.

Que facer

O dilema é que debemos incorporarnos a algo que non nos gusta para poder cambialo. É verdade que, cada vez máis, en Europa a discusión do xornalismo faise ao redor dos dispositivos, os formatos e as linguaxes, sen entrar nos principios do rigor, a veracidade, o xornalismo comprometido con valores ou o avance na democratización da información. Pero sería un suicidio ignorar todos os formatos e os dispositivos. É coma se, levados polo noso pacifismo ou o noso ecoloxismo, non utilizásemos o avión para vir aquí a reunirnos, ou os gobernos progresistas renunciasen aos exércitos mentres os imperialistas estivésense rearmando.

Penso que debemos

Denunciar o control de cada vez máis prestacións de internet por grandes empresas do Norte.

Propor aos gobernos progresistas o desenvolvemento de infraestruturas que impidan a dependencia tecnolóxica destas empresas.

Denunciar a simplificación das mensaxes ideolóxicas e políticos sacrificados no altar do formato fácil das novas tendencias.

Reivindicar a necesidade dun xornalismo rigoroso, analítico, con suficiente atención aos antecedentes e contextos. Que explique o mundo, que oriente ao cidadán e que transmita valores.

Denunciar o modelo tradicional en mans dun oligopolio de grupos empresariais que converteron a liberdade de expresión e o dereito á información nun privilexio para a súa exclusividade. E impedir que os novos escenarios tecnolóxicos non reproduzan ese privilexio.

Formar e cualificar a novas xeracións de xornalistas nos coñecementos e principios necesarios ao servizo dun modelo xornalístico máis democrático e con valores humanísticos.

Esixir aos gobernos iniciativas e lexislacións que permiten avanzar nese modelo xornalístico e que logre superar a estrutura mercantil e oligopolista que hoxe domina o panorama dos medios de comunicación.

Para rematar quero terminar quero compartir a miña esperanza nun xornalismo mellor. Os cidadáns estanse vendo desbordados pola masificación de datos, a superficialidade, o ritmo febril na transmisión de informacións, a fetichización das tecnoloxías. Como resultado: caos, desorientación, sensación -fundada- de estar enterrados na palla e atafegados polo ruído. O que comezou como unha orxía feliz de información ao instante, variada e gratuíta converteuse nun pesadelo, nunha laxa informativa que, ao final, non logra informarnos. A miña impresión é que o cidadán espertará dese pesadelo e buscará formas de sacudirse toda esa información inútil e non desexada. Quererá que alguén lle interprete o mundo, descubrirá que unha reportaxe de dez páxinas, ao final, é máis útil e clarificador e ata lle roubará menos tempo, que cen textos breves que non lle levarán a ningún lado. A miña tese é que, ao final da borracheira da información low cost, como a denomina Ignacio Ramonet [3], pasaremos a resaca con análises interpretativas, elaborados por xornalistas que "se mollen", que demostren que son humanos, que se indignen ante calquera inxustiza cometida contra calquera persoa en calquera lugar do mundo, como dixo o Che á súa filla na súa carta de despedida de Cuba. O meu desexo é que consigamos que a rede e as novas tecnoloxías estean ao servizo dese xornalismo e non ao contrario.


Esta é a intervención de Pascual Serrano no 1º Encontro Mundial de Blogueros. Foz de Iguaçu (Brasil). 27, 28 e 29 de Outubro de 2011


Fonte: pascualserrano.net

[*] Pascual Serrano (Valencia, 1964) é un xornalista e ensaísta español moi crítico cos medios de comunicación como grandes grupos empresariais. Colabora con varios medios españois e latinoamericanos abordando medios de comunicación e política internacional. [Fonte: A Wikipedia].

O seu último libro é "Contra a neutralidade. Tras os pasos de John Reed, Ryzard Kapuścińsky, Edgar Snow, Rodolfo Walsh e Robert Capa". Península. Barcelona, 2011

Outro interesante libro de Pascual Serrano. "O xornalismo é noticia" Icaria, abril 2010

Notas do Texto.-

[1] http://www.electronicintifada.net/

[2] Citado en Serrano, Pascual. "Desinformación. Cómo os medios ocultan o mundo". Península, 2009

[3] Ramonet, Ignacio, "A explosión do xornalismo", Madrid, Clave Intelectual, 2011

______________________