Chavismo e Venezuela hoxe, ... Por Ignacio Ramonet

Por Ignacio Ramonet [*]
06.06.2017

De todas as institucións estadounidenses que reflexionan sobre a política exterior, sen dúbida a máis influínte é o Council on Foreign Relations, fundado en 1921, editor da revista de maior impacto mundial en materia de asuntos exteriores: Foreign Affairs (1). A súa sé principal atópase no corazón de Manhattan, en Nova York, nunha esquina da moi elegante Park Avenue, e por ela pasaron, ao longo de case un século, algunhas das principais personalidades políticas que marcaron a historia contemporánea.

Con ocasión da edición en inglés do meu libro Hugo Chávez: A miña primeira vida (2), o Council on Foreign Relations decidiu organizar unha mesa redonda de reflexión e debate en torno ao tema "Chavismo e Venezuela hoxe". Obviamente, esa decisión tomouse fai dez meses, en setembro pasado, cando ninguén imaxinaba que as cousas tomarían o cariz que teñen nestes momentos en Caracas. Ou sexa que, cando chegou o día do evento, o pasado 17 de maio, en plena ola de manifestacións e violencias en Venezuela, a atmosfera estaba bastante cargada de electricidade até en pleno Nova York.

Acompañában-me na mesa: Jennifer McCoy, profesora de Ciencia Política na Universidade de Georgia e, sobre todo, exdirectora do Centro Carter (fundado polo expresidente de Estados Unidos Jimmy Carter), que seguiu moi de cerca todos os procesos electorais en Venezuela (3). E Lisa Viscidi, especialista en temas de enerxía e petróleo, e autora habitual da revista Foreign Affairs (4). O debate foi introducido por Romuald Sciora, ensaista, especialista do sistema de Nacións Unidas. E estivo moderado por Jonathan Tepperman, redactor xefe de Foreign Affairs.

O sentimento que os demais relatores, e até o moderador, trataron de instalar de inmediato foi que o "sistema chavista" estábase derrubando, que iso era unha cuestión de días, como máximo de semanas, e que o debate, segundo eles, debía centrarse sobre o tema "por que se desmoronó o chavismo"?. Expresei o meu desacordo. O chavismo, alfaia, non é só unha corrente política, senón que é sobre todo unha realidade sociolóxica maioritaria en Venezuela. Pase o que pase, o chavismo está, por longos decenios, instalado no sentimento da poboación venezolana máis humilde. Igual que o peronismo en Arxentina.

É o que desexo explicar.

Como todas as revolucións, a Revolución Bolivariana é unha arquitectura na que se conxugan unha serie de forzas diversas importantes que, reunidas e fusionadas, conforman unha dinámica política radicalmente innovadora. Como di o presidente Nicolás Maduro: "O chavismo é o encontro de varios camiños abertos polos Libertadores e o encontro de varias procuras iniciadas por moitos soñadores sociais que convergen nun punto nodal: o pensamento de Hugo Chávez".

Cando o Comandante Chávez chega ao poder "en 1999" non posúe un gran partido; chega á cabeza dun movemento popular extremadamente diverso que inclúe a militares, a exguerrilleros e a unhas esquerdas moi variopintas. E consegue gañar o apoio popular cun discurso de refundación: a refundación de Venezuela, que é a base mesma do chavismo. Porque no núcleo duro da filosofía chavista atopámonos coa recuperación do concepto de nación, e a restauración e a defensa da identidade nacional.

Hugo Chávez inventa para Venezuela e América Latina o que poderiamos chamar unha "política da liberación", como dicimos que existe unha "teoloxía da liberación". Cunha opción preferencial polo pobo, os pobres e os humildes. Coa súa capacidade de pedagoxía política, Chávez impulsa unha politización popular masiva, e conceptualiza unha política da liberación do pobo na que o pobo, dotado de conciencia política, é autor do seu propio destino.

Chávez intúe que a época permite estrear novos camiños nunca antes andados. E logra elaborar dese modo e transmitir ao pobo venezolano desmoralizado un novo relato de esperanza. Nese sentido, o chavismo é unha narrativa que explica aos venezolanos quen son, a que poden aspirar e cales son os seus dereitos. É unha explicación nova que dá resposta a vellas preguntas: que é a sociedade venezolana?, cales son os seus problemas?, quen son as vítimas?, quen os culpables?, que solucións? E ese novo relato é narrado, día tras día, discurso tras discurso, con enorme eficacia comunicacional, por Hugo Chávez, que se converte en referente intelectual e carismático.

De tal modo que o chavismo constitúe unha vía política latinoamericana innovadora que se libera e emancípase da eterna tutela conceptual europea e anglosaxona. Unha política que, por primeira vez, é orixinal, fonte, manantial, e non espello ou copia do que se fixo noutras partes.

Nese sentido tamén, o chavismo é unha opción revolucionaria. É o proxecto máis innovador e máis atrevido que ha ter Venezuela desde Bolívar. É o único proxecto de paz, desenvolvemento, xustiza e prosperidade para o pobo venezolano desde 1810.

Logo, que é ser chavista? Ser chavista é achegarse ao pensamento político dos fundadores de Venezuela. A "Árbore das Tres Raíces" é un concepto capital do chavismo. Que Chávez definía do seguinte xeito: "Primeiro está a raíz bolivariana pola formulación que fai Simón Bolívar de igualdade e liberdade, e pola súa visión xeopolítica da integración de América Latina; daquela a raíz zamorana, por Ezequiel Zamora, o xeneral do poboo soberano e da unidade cívico-militar; e finalmente a raíz robinsoniana, por Simón Rodríguez, o mestre de Bolívar, o 'Robinson', o sabio da educación popular, e de novo a liberdade e a igualdade. Aínda que a esas tres raíces, Chávez vaille engadindo outras: por exemplo, Miranda e Sucre. E máis tarde outras máis como José Martí, Che Guevara e Fidel Castro"

Pero ser chavista é tamén ser profundamente cristián. O Comandante Chávez considerou sempre o cristianismo verdadeiro como parte da súa vida, da súa esencia e dos seus valores.

Hugo Chávez foi un líder pragmático que soubo adaptar as modalidades da súa acción ás circunstancias históricas, que nunca esqueceu os obxectivos por alcanzar e que sempre mantivo intanxíbeis os seus principios. El estaba convencido de que si Venezuela puido facer gloriosas fazañas no pasado, chegando a ser una as principais nacións de América Latina, foi porque estaba mobilizada por un alto ideal cara a un destino común. Inversamente, Chávez sabía que os venezolanos teñen en permanencia a tentación de repregarse sobre as súas querellas e divisións internas (políticas, sociais, intelectuais), o cal (segundo a visión chavista) failles constantemente correr o risco de caer e deslizarse polo tobogán da decadencia.

En consecuencia, para poder dar o mellor dela mesma e poñerse á fronte das nacións latinoamericanas, Venezuela debe estar unificada por un líder histórico e un proxecto grandioso, e articulada (nun eficaz equilibrio dos poderes) por institucións políticas, militares, económicas e sociais decididas a evitar as loitas intestinas.

Hai que insistir no feito de que, no seo do chavismo, existe unha filosofía patriótica do humanismo, herdeira do cristianismo e da teoloxía da liberación. O humanismo chavista é, á vez, unha finalidade da grandeza de Venezuela, porque a mensaxe que Venezuela dirixe ao mundo é profundamente humanista, e unha consecuencia da política de xustiza social cuxo primeiro obxectivo é cohesionar á nación.

O chavismo posúe, pois, diversas dimensións: histórica, filosófica e política. Desde o punto de vista ideolóxico, o chavismo recolle e sintetiza, como xa se dixo, a acción política de Hugo Chávez e tamén os seus pensamentos políticos, ou sexa a doutrina que se deduce dos seus discursos e dos seus escritos.

Como acción política, o chavismo caracterízase polos seguintes grandes lineamentos:

soberanía e independencia nacional; rexeitamento da dominación de calquera superpotencia imperial, en particular Estados Unidos. Chávez dicía: "Non pode entender a Patria nin defendela quen non sabe que o seu principal inimigo é o imperialismo norteamericano";

rexeitamento de calquera pretendido superpoder económico e financeiro (FMI, Banco Mundial, OMC). A independencia deféndese, non só no campo político, senón tamén nos sectores económicos, xeopolíticos, culturais, diplomáticos e ata militares;

institucións estatais sólidas, como as da V República instituídas pola Constitución de 1999;

un Executivo forte e certa persoalización da política para opoñerse á impotencia do réxime dos partidos;

un poder executivo forte e estábel que confire ao presidente da República un papel primordial;

unha relación directa entre o líder e o pobo que pasa por encima dos corpos intermediarios, grazas a unha concepción "participativa" da democracia, con recurso frecuente ao referendo e ás eleccións, e ao diálogo interactivo líder-pobo o mediante un uso singular dos medios de comunicación de masas;

unha articulación cívico-militar cuxo engrenaxe constitúeo o propio presidente, que coordina o mellor dos movementos progresistas civís e a intelixencia patriótica dos aparellos militares; as Forzas Armadas están intimamente asociadas ao proxecto de desenvolvemento nacional no marco da unidade cívico-militar;

a independencia nacional e a grandeza de Venezuela;

a unión nacional de todos os venezolanos "máis aló das diferenzas políticas ou rexionais tradicionais que foron outrora causa de división e de decadencia", nunha relación directa entre o líder e o pobo, cohesionada polas políticas sociais de inclusión e de xustiza social;

a prioridade da política sobre outras consideracións (económicas, administrativas, técnicas, burocráticas, etc.);

respecto da autoridade do Estado;

vontade profunda de xustiza social;

intervención do Estado na economía;

a reactivación da OPEP e unha coordinación das políticas petroleiras dos países produtores e exportadores;

a integración latinoamericana como horizonte constante e imperativo ideolóxico ditado polo propio Simón Bolívar; e creación de entidades concretas para a integración (ALBA, Unasur, Banco do Sur, Celac, Petrocaribe, TeleSUR);

a concepción dun mundo multipolar sen hexemonías; o cal esixe derrotar o proxecto de hexemonía imperial unipolar para garantir a paz planetaria e o "equilibrio do universo". Impulsar un mundo multicéntrico e pluripolar. Chávez sinalou-no como o cuarto gran obxectivo histórico do "Plan da Patria", o seu programa de goberno para o período 2013-2019;

unha diplomacia Sur-Sur con multiplicación dos lazos cos países do Sur a través do Movemento dos non-alineados e de alianzas horizontais: América do Sur / África (ASA) e América do Sur / Países Árabes (ASPA). Chávez apoiou tamén ao grupo BRICS (Brasil, Rusia, a India, Chinesa e Sudáfrica) e suscitouse unha alianza de Venezuela con ese grupo para consolidar un mundo multipolar;

a solidariedade nacional entre os cidadáns e os territorios; e a solidariedade latinoamericana;

respecto das nacións, que son entidades culturais esculpidas pola historia e baluartes dos pobos contra os imperialismos;

o rexeitamento da doutrina do neoliberalismo económico, e a preferencia por unha economía orientada polo Estado con vistas a un desenvolvemento voluntarista e estrutúrante (con ambiciosos proxectos públicos, nacionalización dos sectores estratéxicos, soberanía alimentaria, etc.);

construír un "Estado das misións" para responder máis directamente ás diversas demandas sociais do pobo;

avanzar cara á definición dun socialismo bolivariano e humanista, en democracia e en liberdade, que ademais de outorgar aos traballadores unha protección social avanzada, os empodere dándolles acceso tanto ás decisións da empresa como aos beneficios da mesma.

Un dos obxectivos primordiais do chavismo é reconciliar aos venezolanos coa patria, irmanda-los e conseguir edificar un Estado con maior soberanía, maior eficacia administrativa, maior xustiza e maior igualdade.

O chavismo aspira a reunir a homes e mulleres de todas as orixes políticas en torno a un gran proxecto de "país potencia" e á acción voluntarista dun líder. Para alcanzar eses obxectivos, o método do chavismo é o pragmatismo e o rexeitamento dos corsés ideolóxicos. Os seus dous principais eixes: unidade interna ao servizo dun ambicioso proxecto patriótico e social; e independencia e proxección dunha "Venezuela potencia" en Latinoamérica e no mundo.

O chavismo é, por conseguinte, un sistema "de pensamento, de vontade e de acción". Parte dos feitos e das circunstancias; non actúa predeterminado por unha doutrina ou unha ideoloxía. Voluntarismo contra fatalismo; acción contra a pasividade, contra o abandono e a renuncia.

Para Chávez, o primeiro é Venezuela. O seu actuar político consiste en crear as condicións para que a patria poida dar o mellor de si mesma. E isto só se consegue si o pobo venezolano está unido en torno a un proxecto de progreso social definido por un líder carismático que o propulsa cara ao seu gran ideal histórico.

O pensamento chavista ten como bases ideolóxicas varias raíces que se entrelazan entre si para formar unha nova ideoloxía progresista venezolana. A cal caracterízase pola ausencia de dogmatismos, para diferenciarse dos experimentos socialistas fracasados na Europa do século XX. Por iso, para distinguilo do que foi rexeitado polas clases populares en Polonia en 1980, ou do que se derrubou co muro de Berlín en 1989, ou do que implosionou en 1991 coa caída da Unión Soviética, Chávez falaba de "socialismo do século XXI". Trátase dun socialismo xurdido en América Latina, que debe axustarse ao noso tempo, e por iso Chávez engadiu-lle fundamentalmente tres dimensións: a democracia participativa, o feminismo e o sentimento ecoloxista.

Ese "socialismo do século XXI" considérase compatíbel coa propiedade privada, aínda que alenta outras formas socialistas e solidarias de propiedade como a cooperativa e a conxestión. Tamén se declara compatíbel co nacionalismo económico. Chávez non dubidou en nacionalizar as grandes empresas de sectores estratéxicos en mans de capitais estranxeiros.

O "socialismo do século XXI" é así mesmo compatíbel, insisto niso, co cristianismo social. Chávez fai súa a vella consigna dos sandinistas: "Cristianismo e revolución, non hai contradición". Partindo do postulado segundo o cal a verdadeira identidade do cristianismo é a que lle confire a teoloxía da liberación. Non en balde, Chávez afirmaba que Jesucristo foi o primeiro socialista da éra moderna e que o "reino de Deus" había que construílo aquí, na Terra.

Porque o chavismo é, esencialmente, un proxecto de democratización da felicidade.

De todo isto dedúcese que ten vocación de exercer naturalmente, en Venezuela, unha hexemonía. Pola súa capacidade para levar a dirección intelectual e moral da sociedade. E porque permitiu a recuperación política dunha democracia na que deben participar Goberno, Forzas Armadas e pobo, unidos na expansión dos dereitos sociais e na redistribución xusta das riquezas do país.

Na sala do Council on Foreign Relations, non todos os oíntes estiveron de acordo con estas teses. Normal. No coloquio que seguiu de intercambio entre público e relatores, varias intervencións defenderon, con paixón ás veces acalorada, os argumentos da oposición venezolana (5).

Na rúa, un pequeno grupo de manifestantes partidarios desa oposición denunciaba o principio mesmo deste evento académico. Moi malo sinal. A ética elemental da democracia se fundamenta nunha regra básica: escoitar ao outro.

NOTAS

[1] https://www.foreignaffairs.com/.
[2] Ignacio Ramonet, Hugo Chavez: My First Life, Verso, Londres, 2016.
[3] Léase, por exemplo, Jennifer McCoy (con Francisco Díez), International Mediation in Venezuela, United States Inst of Peace Edit., Washington DC, 2011.
[4] Léase, por exemplo, Lisa Viscidi, "Venezuela on the Brink. How the State Wrecked the Oil Sector and How to Save it", Foreign Affairs, Nova York, setembro-outubro de 2016.
[5] https://www.foreignaffairs.com/events/2017-05-17/chavismo-and-venezuela-today

Ignacio Ramonet - Abril 2016

[*] Ignacio Ramonet, Redondela 1943. Director de Le Monde diplomatique en español. PhD en Semiótica pola École des Hautes Études en Sciences Sociales, en París, Ramonet foi un profesor de teoría da comunicación audiovisual na Universidade de París-VII e un editor-xefe do xornal Le Monde Diplomatique. Actualmente, el lidera a versión en español da revista. Un intelectual activista, Ignacio Ramonet é internacionalmente recoñecida e respectada. El é un dos principais líderes do movemento alter-globalización. Foi o fundador da Attac (Asociación pola Tributación das Transaccións Financeiras en Apoio aos Cidadáns) e un dos organizadores do Foro Social Mundial en Porto Alegre. Presidente do Media Watch Global, é autor de varios libros, incluíndo Castro Miña Vida, Hugo Chávez My First Life, guerras do século 21, a Xeopolítica do Caos, The Tyranny of Communication, a explosión de Xornalismo e O Imperio de Vixilancia. [Na Galipedia]

Fonte: Dominio Público | Con numerosos comentarios, polo que se recomenda visitar no sitio. | Publicado en 3 de Xuño, de 2017.
_______________