O virus e a economía (2): sen respostas ao problema de fondo, ... Por Juan Torres López

Por Juan Torres López [*]
17.03.2020

O que vai conseguir o BCE é lavar os balances dos bancos, rendibilizar o investimento de grandes posuidores de fondo e dar aos bancos unha liquidez que non é seguro que vaia a empresas que o necesiten


Nun artigo anterior (O virus e a economía (1): moito peor do que din) sinalei que a pandemia á que nos enfrontamos (xa recoñecida como tal pola Organización Mundial da Saúde) terá efectos moi graves non só polo que ela mesma implica senón porque vai espertar outros fallos latentes ou medio durmidos no noso sistema económico.

Neste segundo artigo vou expoñer brevemente que sabemos sobre os efectos económicos da pandemia, daquela as cuestións económicas que hai á súa ao redor, as circunstancias nas que se produce, e que son as que van complicarnos a situación nos próximos meses e, para rematar, as razóns polas que creo que as respostas que empezaron a darlle os gobernos e as autoridades internacionais son de momento bastante insuficientes e nalgún caso moi inadecuadas. E ate que poden servir para agravar problemas estruturais da economía mundial.

A pandemia

Neste momento, parece que xa temos algunhas certezas sobre a pandemia:

➤ Primeiro de nada, habemos de ser conscientes de que nos atopamos ante un problema sanitario. Deben ser os científicos e os técnicos da saúde o que nos digan que hai que facer para acabar canto antes con ela.

➤ Parece ser que estes últimos dinnos que esta pandemia producirá un caos sanitario si o número de infectados segue aumentando exponencialmente como o vén facendo ate agora. E que só é posíbel evitar que os contaxios aumenten con medidas tallantes de corentena e distanciamento social.

Xa que logo, o primeiro e máis importante que habería que facer sería axudar a que as autoridades, seguindo os criterios dos expertos sanitarios, fagan o necesario para garantir que deixe de estenderse canto antes.

Con independencia diso, resulta que esta pandemia (como seguramente calquera outra) ten uns efectos económicos e, polo tanto, que require non só un tratamento sanitario senón tamén económico.

O defecto económico será un shock de demanda inmediato: frenazo de gasto privado froito do illamento, aumento de despedimentos e caída de vendas de empresas.

Neste artigo só me vou a referir a eses efectos económicos e financeiros, dando por feito que as autoridades van adoptar as medidas sanitarias máis oportunas para combater a epidemia.

Pois ben, os efectos económicos inmediatos da pandemia son de dous tipos:

➤  a) Un shock de demanda bastante inmediato, é dicir, un frenazo no gasto privado como consecuencia do illamento, do posíbel aumento de despedimentos, da caída de vendas das empresas e do medo ou a reserva da poboación ante o futuro.

Este efecto sobre a demanda caracterízase porque a súa inmediatez e pola rapidez con que se está dando, así como pola asimetría coa que se produce. É dicir, que non afecta por igual nin a todas as persoas ou grupos sociais nin a todas as actividades económicas. Dáse en maior medida nas persoas en situación económica máis precaria, nas que perdan o emprego, nas que non dispoñan de axudas específicas ou colchóns para este tipo de situacións e tamén nos sectores ou actividades vinculadas ao consumo social, aqueles nos que o gasto se leva a cabo en proximidade con outras persoas.

O shock de consumo afectará en maior medida ás persoas en situación económica máis precarias, as que perdan en emprego, as que non dispoñan de axudas específicas e sectores vinculados ao consumo social

O shock no consumo das familias pode durar o tempo que duren as medidas de illamento e o temor ambiental. A recuperación do gasto das empresas está vinculada á do consumo familiar pero tamén a que as empresas volvan ter unha percepción de que a situación vai mellorar efectivamente. E isto, como xa apuntei e comentarei despois, é algo que desgraciadamente non ten que ver só coa evolución da pandemia.

Non é posible saber si a perda de gasto que supoña o shock durante a semanas ou meses en que se produza se poida recuperar. Nunha parte é posible que si, pero o máis seguro é que a maior parte desa perda de gasto (ingreso) se perda e produza un dano duradeiro e, nalgúns casos, ate irreversíbel nalgunhas empresas con menos capacidade de resistencia.

➤ b) Un segundo efecto da pandemia é o shock de oferta que se traduce nunha caída na produción de bens e servizos como consecuencia das baixas laborais, da ruptura das cadeas de aprovisionamento e da caída de vendas que leva consigo menos pedidos subseguintes.

Este shock (paralelo ao anterior) prodúcese tamén moi rapidamente, aínda que os seus efectos poden manifestarse con maior retardo, quizá meses despois, e poida que os custos que inicialmente produce sexan máis facilmente recuperábeis.

Os efectos do shock de demanda poden manifestarse con maior retardo, quizá meses despois, e tradúcese nunha caída de produción de bens e servizos

Algún modelo econométrico que tratou de cuantificar as consecuencias dun shock deste tipo (aínda que circunscrito ao Reino Unido) sinala que si o illamento e as paradas de produción non duran moito (ate un mes) a produción pódese recuperar con relativa facilidade, por exemplo, mediante horas extraordinarias ou novos contratos. Si as corentenas durasen máis de catro semanas o seu custo multiplicaríase por tres e si fose por un trimestre ou máis, o dano sería seis veces maior. No peor dos casos, quizá podería producirse unha caída do 6%, un custo realmente alto, pero non excesivamente dramático (o estudo aquí).

Ate aquí os efectos en xeral previsíbeis dunha pandemia como a que estamos vivindo. Pero o problema coa actual é que se está producindo nunha situación específica: no medio dunha ralentización notábel da economía que viña de fai xa uns meses e dunha serie importante de problemas económicos e financeiros que afectan a ámbitos crave da vida económica.

Iso é o que explica que non esteamos contemplando nin teñamos medo tan só do dano sobre a saúde dunha pandemia ou o dos seus efectos económicos máis ou menos graves, pero sempre manexábeis que acabo de mencionar, senón a posibilidade dunha crise económica e financeira moito maior.

En condicións normais, unha pandemia como a actual non tería por que afundir as bolsas nin paralizar en tan gran medida, como se teme, á economía. Pódeo facer porque, como dixen, coincide con outras circunstancias. E son estoutras circunstancias as que a fan especialmente perigosa a expansión do coronavirus e as que teremos en conta á hora de valorar a eficacia e os efectos das medidas de todo tipo que se estean tomando.

A contorna da pandemia

Noutras condicións, para avaliar os efectos da actual pandemia bastaría con ter en conta as circunstancias anteriores. Pero, como sinalei no artigo anterior, resulta que a pandemia estase producindo nun determinado contexto que, ao meu xuízo, é auténtico determinante do que vai ocorrer nos próximos meses. Concretamente, hai que ter en conta o seguinte:

➤ Aínda que se adoptaron medidas que sen dúbida melloraron a situación, o sistema financeiro non se saneou completamente logo da anterior crise financeira. Moitos bancos seguen tendo graves problemas de solvencia e, ao haberse concentrado moito máis, o sector fíxose aínda máis sistemicamente perigoso.

➤ As bolsas viviron un proceso de excesiva capitalización que provocou un desaxuste estrutural ao alza das cotizacións. A súa situación é moi inestábel e volátil e desde fai meses están mostrando que o seu reaxuste á baixa e en gran magnitude é completamente inevitábel.

➤ Da man do gran poder da banca en todo o planeta, a débeda non parou de crecer nos últimos anos. A global é agora uns 70 billóns de dólares máis elevada que a de fai dez anos e vai acompañada de multitude de burbullas e do mantemento de miles de empresas zombis en todo o planeta.

➤ Como consecuencia de todo iso, nos últimos meses víñase producindo unha ralentización xeneralizada en case todas as economías. Moi particularmente na chinesa e a alemá que actúan de motores dunha boa parte da industria e o comercio mundial, e tamén na de Estados Unidos.

É moi importante ter en conta que esta ralentización tiña a súa principal manifestación na caída da produción industrial e do comercio internacional asociado e, tal e como sinalei no artigo anterior, nunha caída continuada da rendibilidade do capital físico cando o financeiro que se inviste en operacións especulativas proporciona beneficios menos problemáticos e moito máis rápidos e abundantes.

Ademais, tampouco pode esquecerse que estes factores de estabilización inmediata de todo o sistema económico suscítanse no medio doutros transos non menos problemáticos e perigosos, como o estar na antesala dunha nova e profunda revolución tecnolóxica, o incremento continuado da desigualdade, o cambio climático e, dese outro punto de vista, a perda de vigor das democracias.

As respostas inadecuadas

Os gobernos e as autoridades internacionais non foron conscientes desde o primeiro momento da transcendencia económica do coronavirus. Tardaron días ate que recoñeceron que se trataba dun problema extraordinario e entón prometeron tomar medidas. Os ministros de economía do G7 e os responsábeis dos grandes bancos centrais prometeron o 2 de marzo pasado "todas as ferramentas políticas adecuadas" aínda que, iso si, non dixeron entón nada sobre cales poderían ser as que adoptasen.

Máis tarde, e aos poucos, tomarán diversas medidas ante un escenario que, segundo a presidenta do Banco Central Europeo, "recordará a moitos de nós a gran crise financeira de 2008".

As medidas que anunciaron ou tomaron ate o momento poden ser de dous tipos, de política monetaria e de política fiscal, e ao meu xuízo van ser inútiles ou, no mellor dos casos, moi insuficientes polas seguintes razóns.

Medidas de política monetaria

A Reserva Federal de Estados Unidos e o Banco de Inglaterra baixaron os tipos de interese co propósito de producir un impulso á economía. Algo que se espera conseguir porque se supón que con tipos máis baixos pódese incentivar o consumo e o investimento.

Na miña opinión, os resultados desta medida non van ser efectivos por varias razóns. En primeiro lugar, porque non axudan selectivamente á poboación senón que son de carácter xeral. E xa dixen que o shock de demanda caracterízase porque se vai a sufrir de modo moi asimétrico entre os consumidores e empresas.

As baixas de interese dos bancos centrais non van ser efectivas porque non axudan selectivamente á poboación e porque unha baixada de tipos sempre tarde en producir efectos

En segundo lugar, porque unha baixada de tipos sempre tarda en producir efectos (si prodúceos) e tamén sinalei que os dous shock da pandemia son efecto moi inmediato. En terceiro lugar, porque os tipos xa están de seu moi baixos e cando non se ha incentivado o gasto a niveis tan reducidos non se vai a conseguir facelo por máis que se sigan reducindo (algo, ademais, que xa case non se poderá seguir facendo porque están prácticamente en negativo).

En cuarto lugar, porque con tipos máis baixos, os bancos veranse obrigados a prestar máis, pero en condicións de menor solvencia, creándose así un problema engadido. En quinto lugar, porque a caída no gasto non se produciu só por razóns de custo senón de expectativas, de temor ou ata de imposible presenza nos centros de gasto. E, en sexto lugar, porque, como adoita dicirse, a política monetaria a través de cambios nos tipos de interese pode levar o cabalo ao auga, pero non pode obrigarlle a beber. É dicir, pode abaratar o gasto, pero non obriga a gastar.

A compra de accións por parte dos bancos centrais faille un bo servizos aos tenedores de títulos, pero é difícil que iso evite o derrube das bolsas

Para facer fronte á caída das bolsas, a Reserva Federal e outros bancos centrais están dedicando ducias de miles de millóns de dólares a comprar accións. Fanlles así un bo servizo aos tenedores de títulos, pero á vista está que vai ser moi difícil por non dicir imposible que iso evite o derrube das bolsas cando estas están na estratosfera e suxeitas a unha capitalización artificialmente excesiva. Con moitos centos de miles de millóns de dólares pódese frear durante algún tempo a caída pero non que se veñan definitivamente abaixo antes ou despois.

Pola súa banda, o Banco Central Europeo acaba de anunciar outras medidas que non só non van resolver o problema senón que van agravar outros os fundamentais.

Proponse aumentar a compra de bonos nos mercados secundarios e subsidiar aos bancos que utilicen o diñeiro que lles proporcione para dar máis créditos ás pequena e medianas empresas. Pero o feito de que teña que subsidiar a quen dá o diñeiro é a proba manifesta de que nin o propio BCE ten confianza en que as súas medidas teñan os efectos que se propón. É dicir, que o diñeiro que lle dá aos bancos destínese finalmente a incrementar o financiamento aos suxeitos económicos que a necesitan.

O que vai conseguir o BCE é lavar os balances dos bancos, rendibilizar o investimento de grandes posuidores de fondo e dar aos bancos unha liquidez que non é seguro que vaia a empresas que o necesiten

O que vai conseguir o BCE é o mesmo que vén conseguindo ata a data coa súa política de flexibilización cuantitativa: lavar os balances dos bancos quedándose cos títulos lixo, rendibilizar o investimento dos grandes posuidores de fondos e títulos (a costa de aumentar a desigualdade) e, en suma, dar aos bancos máis liquidez que nin moito menos é seguro que vaia a ir destinada ás empresas que o necesiten. E é natural, os bancos non son unha ONG que preste para facer favores a empresas en apertos.

Ata no caso de que esa estratexia do BCE funcionase e os bancos puidesen incrementar o seu negocio prestando máis ás pequenas e medianas empresas, que se conseguiría? Pois simplemente drogar a máis empresas porque o que en realidade necesitan estas non é acumular débeda senón que se solucione o problema estrutural de rendibilidade que as atenaza regularmente e non só nesta conxuntura. Está ben alargarlles un pouco a vida pero non sería máis lóxico suscitarse que vivan sen necesidade da respiración asistira que significa a súa débeda crecente?

Por outra banda, o Banco Central Europeo faille outro par de favores á banca que para nada van servir para mellorar a situación das empresas e os consumidores afectados polo coronavirus: aprazar a realización de test de stress e relaxar os requisitos de capital da banca. É dicir, que o BCE vai permitir que aumente o risco sistémico da banca sen que a cambio garántase que as axudas que poida recibir destínense efectivamente a financiar a quen agora poidan necesitar liquidez puntualmente. E iso é sumamente chocante. Cando as cousas vanse a poñer difíciles non é cando máis debería coidar o BCE de que os bancos sexan máis liquides e teñan maior fortaleza de capital?

Non direi que todas estas medidas non teñan efecto positivo algún, que poden telo nalgunhas casos. Pero si que son completamente inútiles en comparación coa magnitude do problema que se ten por diante.

Os gobernos, por exemplo, van seguir tendo un respiro co programa de compra de bonos do BCE, pero seguirá sendo a costa de aumentar a súa débeda e de quedar sometidos á presión dos mercados mentres non se tomen medidas complementarias para limitar o poder dos grandes fondos especulativos.

Medidas de política fiscal

Tanto o goberno de Estados Unidos, sobre todo, como os doutros países anunciaron rebaixas de impostos para facer fronte aos dous shocks da pandemia.

É evidente que iso reduce os custos das empresas e a carga que soportan os consumidores. Aínda que en diferente medida, segundo cales sexan finalmente os impostos que desaparezan. E iso pode esconder (como case sempre que se di que baixan os impostos) medidas que só beneficien aos máis ricos.

Pero, ata con independencia disto último, reducir impostos non é o máis adecuado para frear os efectos tan problemáticos que vai ter a pandemia por varias razóns.

Como dixen, necesítanse medidas discrecionais e non generalistas posto que eses efectos maniféstanse de modo moi diferente nos distintos grupos de poboación e actividades económicos.

As baixadas de impostos como resposta poden producir efectos colaterais moito peores, como a redución de gasto público ou o maior endebedamento, moi perigoso cando hai que reforzar servizos públicos

Con carácter xeral, as recadacións impositivas xa actúan como estabilizadores automáticos, é dicir, que reducen a carga fiscal cando as cousas van mal sen necesidade de que se tomen medidas complementarias. Pero o que pode ocorrer con estas baixadas de impostos que se anuncian é que se produzan efectos colaterais moito peores.

Por exemplo, a redución de impostos vai obrigar a reducir gastos públicos (ou a endebedarse máis) o cal é moi prexudicial cando se está no medio dunha pandemia e hai que reforzar a actuación dos servizos públicos (o máis recente informe -aquí- sobre os posibles efectos do coronavirus conclúe dicindo que o principal que hai que facer no futuro inmediato é fortalecer a sanidade pública).

Algúns países (Xapón, Corea, Italia, por suposto Chinesa, e España, aínda que aquí sen demasiada concreción ata o momento) anunciaron programas de gasto público inmediato pero estes programas, aínda que imprescindibles, non son completamente efectivos en calquera condición. Deben dirixirse exactamente a poboación e ás empresas máis afectadas e, aínda que son necesarios para paliar o dano do shock de demanda, non van poder resolver os problemas ao lado da oferta. Ademais, vanse a dar en países cun nivel de débeda xa elevada, de modo que desde o primeiro momento van supoñer un custo de financiamento adicional para os gobernos que pode ser moi perigoso a pouco que se vaia saíndo da pandemia.

Particularmente torpe e imitada neste aspecto é a medida anunciada por parte da Unión Europea no sentido de que vai alixeirar ou flexibilizar as condicións de estabilidade orzamentaria. Aínda que iso pode posibilitar formalmente aumentar o gasto, é evidente que o que non evita é que aumente a débeda e o peso que haberán de soportar os gobernos. Como explicarei no próximo artigo é algo moi diferente o que se necesita en material de política de gasto.

En canto ás medidas deste tipo, tamén hai que subliñar que é evidente que non se atopan ao alcance de todos os países, de modo que se van a provocar novos desequilibrios financeiros internacionais que van a dificultar a adopción de medidas justamente cando o que se ten en fronte é o resultado dunha globalización desgobernada, asimétrica e sen gobernanza que non sexa a que impoñen os intereses dos grandes grupos empresariais e financeiros.

Na Unión Europea é impensable que poidan ser efectivos uns programas de gasto que non sexan resultado dunha estratexia común e do financiamento de Banco Central Europeo

No seo da Unión Europea, en concreto, é impensable que poidan ser efectivos programas de gasto fronte á pandemia que non sexan o resultado dunha estratexia común e do financiamento do Banco Central Europeo.

Tamén hai que sinalar que ata os programas de gasto a través de axudas que estean ben dirixidos cara a quen soporten a principal carga da pandemia poden ser, desgraciadamente, bastante ineficaces si o que se produciu é un cambio no comportamento de gasto como resultado non só da carencia de ingreso senón das expectativas ou o temor. Coa actitude tan pouco transparente e cómplice dos gobernos, sen liderados democráticos potentes, sen credibilidade e co rexeitamento actual da poboación cara á clase política nin sequera con maiores axudas públicas vaise a recuperar a confianza necesaria para que aumente o gasto a cortísimo prazo, como sería necesario.

Salvar as vidas é o primeiro. Pero hai que evitar tamén o desastre económico e financeiro

Cando pasa o que está pasando, cando hai miles de vidas en perigo o primeiro debería ser salvalas. E para iso o principal, como dixen ao principio do artigo, é seguir as directrices dos expertos en medicina e epidemiología. Creo que é imperativo pechar filas cos gobernos que tratan de seguir as súas instrucións. Pero a miña obrigación como un modesto analista da economía é sinalar que a pandemia comporta outro perigo: que se desencadee un crise económica e financeira mundial que destrúa miles de empresas, millóns de empregos e riqueza en todo o mundo.

As autoridades empezaron a ser conscientes de que a pandemia tamén é un perigo económico e financeiro, pero as súas medidas serán absolutamente ineficientes

Ao meu xuízo, iso é posible porque as autoridades veñen tomando medidas equivocadas desde fai anos que crearon fallos moi perigosos no sistema económico. Ou, máis que equivocadas, que só buscan o beneficio dunha minoría.

Agora empezaron a ser conscientes de que a pandemia non é só un perigo sanitario senón tamén económico e financeiro e están tomando medidas. Pero a miña tese é que esas medidas, como tratei de explicar, van ser ineficaces para evitar esas consecuencias fatais da pandemia sobre as economías. Non digo que vaian ser completamente inútiles, pero si absolutamente insuficientes.

Por razóns moi sinxelas de entender:

➤ Si non estivésemos no medio dunha ralentización xeneralizada, o shock de oferta resolveríase nunhas semanas.

➤ Si as bolsas non estivesen sobre unha bomba especulativa non estariamos correndo o perigo de que a pandemia sexa unha faísca que as fai saltar levando a crébaa a miles de empresas e inversores.

➤ Si non se produciron os recortes tan nefastos en investimento público os sistemas sanitarios non estarían tan ao bordo do colapso.

➤ Si non se dese prioridad á investigación militar ou a que está vinculada cos grandes intereses comerciais ou á que é simplemente especulativa e inútil, teriamos antes vacunas e medidas preventivas.

➤ Si non aumentase tanto a desigualdade e non se houbesen case desmantelado os sistemas de protección social non habería miles de persoas sen poder estar en cuarentena ou sen poder facerse a proba para saber si están infectadas.

➤ Si non se deu privilexios fiscais e de todo tipo ás ganancias especulativas e financeiras, a rentabilidad das empresas que xeran actividade produtiva e emprego non caería, provocando a ralentización que viñamos sufrindo.

➤ Si non se estableceron políticas de austeridad tan nefastas, os gobernos non estarían agora a bordo do precipicio por ter que facer fronte a gastos imprescindibles para salvar a vida de miles de persoas.

➤ Si non se consentiron que os banqueiros que provocaron a crise anterior saísense coa súa, agora teriamos un sistema financeiro capaz de financiar a empresas e consumidores en apertos.

Que ninguén se engane. A expansión dun virus que contaxia e enferma por centos de miles de persoas é sempre un drama, pero o que está ocorrendo co coronavirus e o que vai ocorrer non é a súa consecuencia directa. É o resultado das políticas que se veñen aplicando nos últimos anos. É certo que as medidas que se están anunciando comportan certa excepcionalidade pero mentres non se reviertan a lóxica dominante para aplicar outras sobre principios ben diferentes será imposible evitar o desastre que se aveciña e os que virán despois. Afortunadamente, hai alternativas e delas falarei no seguinte artigo.

13/03/2020

#Coronavirus

[O virus e a economía (I): moito peor do que parece]



[*] Juan Torres López (Granada, 1954), Licenciado en Ciencias Económicas e Empresariais na Universidade de Málaga, Doutor en CC. Económicas e Empresariais desde 1981, catedrático na Universidade de Sevilla no Departamento de Análise Económica e Economía Política. Escritor e investigador. | e-mail: juantorres@us.es | web: www.juantorreslopez.com
Teléfono: +34954554469  | Dirección postal: Departamento de Análisis Económico y Economía Política. Facultad de CC. Económicas y Empresariales
Avda. Ramón y Cajal, 1. 41018 Sevilla.

Enviado por:
Juan Torres López
-envios@juantorreslopez.com-
14 de março de 2020 22:49
_______