O que se está ocultando no debate sobre a pandemia, ... Por Vicenç Navarro

Clicar na imaxe para actualizar datos en tempo real

Vicenç Navarro amosa as conclusións máis importantes dunha reunión científica de expertos en temas de políticas sociais que sinalan a importancia de intervencións crave para resolver os problemas que está creando a pandemia e que están sendo ignorados nos debates sobre tal fenómeno.

Por Vicenç Navarro [*]
27.03.2020
Fai uns días houbo unha reunión telemática de varios expertos, membros da International Association of Health Policy, procedentes de varios países e continentes para analizar a resposta dos países en diferentes continentes á pandemia actual de coronavirus. Eran profesionais procedentes de varias disciplinas, desde epidemiólogos e outros expertos en saúde pública a economistas, politólogos e profesionais doutras ciencias sociais. A reunión, organizada pola revista International Journal of Health Services, tiña como propósito compartir información e coñecementos cun obxectivo común: axudar ás organizacións internacionais e nacionais a resolver a enorme crise social creada pola pandemia. Da reunión extraéronse varias conclusións que detallo a continuación.

A expansión da pandemia era predecíbel e así se había alertado

En primeiro lugar, repasáronse varios estudos realizados durante os últimos anos (o último en 2018) que habían predicho que tal pandemia ocorrería, habéndose alertado que o mundo non estaba preparado para iso a non ser que se tomasen medidas urxentes para paliar os seus efectos negativos. Tales alertas non só non se atenderon e ignoraron, senón que moitos Estados aos dous lados do Atlántico Norte aplicaron políticas públicas que deterioraron a infraestructura de servizos (a base de recortes de gasto público e privatizaciones), así como outras políticas públicas desreguladoras de mercados laborais que diminuíron a protección social de amplos sectores da poboación, afectando primordialmente ás clases populares de tales países. A evidencia científica, amplamente publicada en revistas académicas, puxo de manifesto o enorme impacto negativo que tales políticas terán na dispoñibilidade e calidade dos servizos sanitarios e sociais (con notábeis reducións do número de camas hospitalarias e do número de médicos -por exemplo, en Italia e España desde 2008-). Outros estudos mostraron tamén o impacto das reformas laborais neoliberais, que deterioraron a calidade de vida de amplos sectores das clases populares nestes e en moitos outros países (sendo o caso máis coñecido a redución da esperanza de vida entre amplos sectores da clase traballadora de EEUU, resultado do incremento das enfermidades coñecidas como "diseases of despair", enfermidades da desesperación, tales como suicidios, alcoholismo, drogadicción e violencia interpersonal). Estas políticas (consistentes, como xa hei indiciado, en recortes do gasto público social e reformas do mercado de traballo que incrementaron a precariedade) foron ampliamente aplicadas en moitos países e estimuladas por organismos internacionais (o FMI, o Banco Mundial, o Banco Central Europeo, entre outros), deixando sen protección a amplos sectores da poboación e debilitando o sistema de protección social, peza crave na resposta á pandemia en tales países. Os enormes déficits de camas, de médicos e enfermeiras, de mascarillas, de ventiladores e un longo etcétera fixéronse patentes en cada un destes países, onde a austeridade tivo maior impacto (de novo, como en Italia e en España, e agora EEUU). E déficits similares aparecen nos servizos sociais de atención ás persoas maiores e ás persoas dependentes, especialmente agudos nestes momentos da pandemia.

Sabíanse, e continúanse sabendo, as causas da pandemia e como responder a ela. E sabíase e sábese que hai no mundo os recursos para controlala e vencela

A segunda observación que fixeron os expertos é que a causa da pandemia era predecíbel, así como o modo de responder a ela. E o que tamén se sabía e sábese é que hai recursos para contela e resolvela. Había un amplo acordo en que o maior problema que existiría non sería a falta de recursos, senón as enormes desigualdades na dispoñibilidade destes recursos. Non sería, pois, un problema económico, senón político. Non había (e non houbo) vontade política para anular as condicións que causaron a pandemia. Como ocorre con outro gran problema social existente tamén a nivel mundial "o cambio climático", as causas son coñecidas e os recursos para resolvelo existen, pero o que non existe é a vontade política dos Estados e das axencias internacionais que os Estados hexemónicos dominan para eliminar as causas de tales crises, o cal leva á discusión de quen controlan devanditos Estados e ditas axencias e organismos internacionais. O tema político é, polo tanto, clave. Hai que preguntarse: que forzas económicas e financeiras dominan os Estados? E o que estivemos vendo é que as políticas económicas e sociais promovidas pola gran maioría de tales Estados foron aquelas políticas que representaban os intereses minoritarios de grupos económicos e financeiros que antepuxeron os seus beneficios particulares ao ben común. A evidencia empírica que apoia esta tese é abafadora.

E un punto central desta ideoloxía neoliberal foi diminuír as intervencións do Estado que favorezan o ben común, feito responsábel do enorme descenso da calidade de vida e benestar das poboacións, contribuíndo con iso a crear a enorme crise climática, por unha banda, e á pandemia, polo outro. De aí a necesidade que terán as forzas políticas que secundan dita ideoloxía de negar e ate ocultar a existencia desas crises. A administración Trump e os seus aliados a nivel internacional son a versión máis extrema desta sensibilidade política (bastante estendida entre as dereitas españolas, incluíndo as catalás, sexan estas secesionistas ou non). Aos dous lados do Atlántico Norte houbo unha gran dereitización da cultura e institucións políticas, causa e consecuencia á vez da enorme desigualdade e do deterioro das institucións democráticas, o que explica que os nosos países estean hoxe nunha situación moi vulnerábel fronte á pandemia. Repito que Italia e España, en Europa, e EEUU en América do Norte, están nunha situación que lles fixo moi vulnerábeis á propagación da enfermidade o Covid-19 (ver o meu artigo "As consecuencias do neoliberalismo na pandemia actual", Público, 17.03.20). De novo, hai unha relación directa nesta parte do mundo entre desigualdade, calidade democrática, protección social e crises sociais. Naqueles países do capitalismo desenvolvido onde hai maiores desigualdades de clase, hai menor protección social (e maiores desigualdades de xénero), así como unha menor atención aos problemas medioambientais e, agora, unha maior dimensión dos efectos negativos da pandemia.

O ben común sobre o beneficio privado: a importancia do Estado

Nin que dicir ten que a pandemia é un fenómeno mundial que require unha resposta tamén mundial. Outra observación dos expertos foi que se requiría unha colaboración entre os Estados, de maneira que estes compartisen recursos e coñecementos para, en base a un proxecto común, desenvolver organismos internacionais que prioricen o benestar das poboacións sobre calquera outro obxectivo. Continuar utilizando institucións internacionais que priorizan exclusivamente intereses específicos, financeiros ou comerciais é desaconsellábel, pois xogaron un papel crave na configuración da situación actual. Hai que desenvolver organizacións alternativas ou realizar cambios profundos nas actuais. Agora ben, os expertos subliñaron que a importancia da internacionalización da resposta non significaba debilitar o rol dos Estados na resolución do problema creado pola pandemia. O grupo de expertos foi moi crítico cunha percepción moi xeneralizada hoxe en centros académicos e mediáticos influentes de que os Estados están perdendo poder e non poden atender a problemas como as pandemias, actitude tamén presente en círculos progresistas tal e como mostran autores como Negri e compañía, que gozan de ter grandes caixas de resonancia nos medios.

O erro desta formulación queda reflectida no feito de que os países (sexan grandes ou pequenos) que puideron controlar a epidemia foron aqueles onde o Estado ofreceu un liderado, priorizando as intervencións públicas sobre as privadas (e supeditando as segundas ás primeiras), enfrontándose, no caso de que fose necesario, con grandes lobbies económicos e financeiros que antepoñían intereses particulares aos xenerais. Tal experiencia internacional mostra que aqueles Estados que terán un rol máis activo e lideraron contundentemente a resposta á pandemia tiveron máis suceso que aqueles (como EEUU) nos que o Estado está tendo un rol máis pasivo. E un compoñente fundamental deste liderado foi non só a adopción de medidas de distanciamiento social (necesarias, pero insuficientes), senón tamén o seu enfrontamento con intereses particulares (repito, de lobbies financeiros e económicos) que estiveron exercendo unha gran influencia na vida política e mediática de tales países a fin de garantir o ben común, por encima dos beneficios dunhas minorías.

Hai que intervir empresas privadas

Neste sentido, é profundamente erróneo intentar resolver a gran escaseza de material de protección para os profesionais do sector sanitario a base primordialmente e/ou exclusivamente da compra de tales produtos no mercado nacional ou internacional. A realidade é que nos atopamos ante unha escaseza internacional destes produtos debido á súa gran demanda, escaseza que precisamente beneficia ás súas productores, que aumentan os prezos, aproveitándose dunha situación excepcional. Nunha situación de guerra (e estamos nunha destas situacións), o Estado fai o que debe facer para conseguir os materiais que necesita para armarse, confiscando e nacionalizando industrias si iso é necesario. É digno de aplauso que algúns empresarios en España ofrezan voluntariamente cubrir tales déficits cambiando incluso as súas liñas de produción, tal e como aplaude Antón Costas no seu artigo "A pandemia como oportunidade", publicado en "El Periódico" o 13 de marzo. Pero tales medidas voluntarias son dramáticamente insuficientes. España ten unha industria textil moi desenvolvida, e non hai falta de material para facer mascarillas. Tense que obrigar ás empresas a que as fagan, e pronto, só por poñer un exemplo.

Nin que dicir ten que habería unha gran oposición a esta liña de actuación por parte das institucións financeiro-económicas que exercen un enorme dominio sobre os Estados. Pero a experiencia mostra que tales medidas intervencionistas serían enormemente populares, si se amosase que se realizan en defensa do ben común, que debe antepoñerse ao ben particular. Neste sentido, a crecente impopularidade de Trump está baseada precisamente en que percebe-se como un mero instrumento daqueles intereses, sen atreverse ou ter a vontade de exercer o liderado que o país necesita.

O futuro que nos espera: a barbarie ou o ben común

Non hai dúbida de que o futuro será distinto: cambiará o mundo. E a tolerancia cara ás coordenadas de poder existentes desvanecerase. Estamos sendo testemuñas do fin do neoliberalismo, froito da urxencia de cambio. A pandemia está mostrando a necesidade de cambiar profundamente as correlaciones de forzas dentro os Estados, a fin de eliminar a excesiva influencia duns intereses particulares que obstaculizan alcanzar o ben común. Iso require un cambio en cada Estado e tamén no xeito en como estes Estados se relacionan entre si; faise necesario cambiar a orientación da globalización actual, baseada no control do chamado "mercado" por parte dunhas poucas mans, recoñecendo a interdependencia entre os países e a necesidade unha resposta colectiva baseada no coñecemento científico, a vontade popular e o ben común. Por iso é polo que os adversarios destes cambios sexan os mesmos factores que crearon a crise climática e a pandemia: o neoliberalismo, promotor dos intereses dunha minoría, e o nacionalismo populista, que antepon sistemáticamente os intereses particulares aos do conxunto. A gravidade do problema actual require uns cambios máis substanciais no ordenamiento económico e político das sociedades nas que vivimos dos que agora se están considerando. A evidencia diso é abafadora. Así de claro.

http://www.vnavarro.org/

Artigo publicado por Vicenç Navarro na columna "Pensamento Crítico" no xornal dixital PÚBLICO | 24 de marzo de 2020.

[*] Vicenç Navarro foi Catedrático de Economía Aplicada na Universidade de Barcelona. Actualmente é Catedrático de Ciencias Políticas e Sociais, Universidade Pompeu Fabra (Barcelona, España). É tamén profesor de Políticas Públicas en The Johns Hopkins University (Baltimore, EEUU) onde ha impartido docencia durante 45 anos. Dirixe o Programa en Políticas Públicas e Sociais patrocinado conjuntamente pola Universidade Pompeu Fabra e The Johns Hopkins University. Dirixe tamén o Observatorio Social de España. [+Info]
_______

Fonte da imaxe: Panel de traballo interactivo baseado na web (captura de imaxe estática mostrada na cabeceira do artigo) aloxado polo Centro para a Ciencia e a Enxeñaría de Sistemas (CSSE) da Universidade Johns Hopkins, para visualizar e rastrexar casos informados en tempo real. O panel, compartido publicamente por primeira vez o 22 de xaneiro, ilustra a situación e o número de casos confirmados de COVID-19, mortes e recuperacións para todos os países afectados. Foi desenvolvido para proporcionar aos investigadores, ás autoridades de saúde pública e ao público en xeral unha ferramenta fácil de usar para rastrexar o brote mentres se desprega. Ademais, todos os datos recollidos e amosados ​​póñense a disposición libre, inicialmente como follas de google, agora nun repositorio de GitHub , xunto coas capas de funcións do panel, agora incluídas no ESRI Living Atlas.
___________________