Por David Rodríguez [*]
28.12.2014
En Galiza, um povo sentimental?,
Helena Miguélez Carballeira analiza, dende unha perspectiva feminista e poscolonial, como os discursos arredor da nación galega resultaron máis ou menos mobilizadores en función de se naqueles abundaban os tropos asociados a unha certa idea tradicional do feminino (
pasivo) ou do masculino (
activo). Unha das teses sostidas pola autora é que a omnipresenza do discurso sentimental feminino no chamado nacionalismo cultural tivo unha funcionalidade colonial e desmobilizadora.
Esta recorrencia aos tropos femininos datará xa do primeiro rexionalismo do XIX e verase desafiada co xurdimento do nacionalismo galego, propiamente dito, cando o nacemento das Irmandades da Fala. Así, colíxese a convivencia no discurso sobre xénero e nación galega de dúas grandes pólas, unha culturalista desactivadora do político (
o cal é á súa vez un xesto político), feminizante:
«Procurei identificar a filiação, raras vezes reconhecia, entre o nacionalismo cultural galego e esse peculiar regionalismo apolítico na Galiza. Esta relação torna-se evidente, se considerarmos, como fiz neste livro, o tropo do sentimentalismo galego como o seu canal condutor. »
E unha liña netamente politizadora da cuestión nacional, masculinizante:
«Os novos ideólogos do movimento começaram a perceber que, para neutralizarem esa entranhada lógica colonial, que ligava a identidade galega à feminidade, era fundamental uma estratégia discursiva que passava por recaracterizar masculinamente a identidade nacional galega e por reconstruir a capacidade do nacionalismo para a acção política, entendida esta como uma questão de virilidade. Esta transição está no cerne daquilo que se costuma descrever como a passagem do regionalismo “sentimental” para o nacionalismo “político” a partir de 1916» (p. 126)
Porén, a cousa non remata aquí. A autora mostra con gran pericia como estes dous discursos mantiveron historicamente unha relación dialéctica. Como exemplo, a reacción do rexionalismo á masculinización do novo nacionalismo post-1916 mediante un discurso de masculinidade apolínea (
ideas de autocontrol e racionalidade) fronte os delírios paixonais e irracionais (
novamente tropos femininos) do novo nacionalismo. Unha viraxe que terá a volta de porca case definitiva coa vitoria franquista tras a guerra civil onde a belicosidade testosterónica, desta volta do nacionalismo español, pasará directamente á acción. Por súa vez, a figura de
Carvalho Calero é lida pola autora como un exemplo de hipermasculinidade en oposición ao culturalismo de Galaxia, toda vez que o primeiro quedará, entre outras cousas pola cuestión da norma lingüística, marxinado dese mundo.
A seguir, a autora mostra como a irrupción da crítica feminista (
especialmente daquelas mulleres sen dependencias emotivo-intelectuais cos “grandes homes” da nación) comezará a minar a representación patriarcal da muller e da nación tanto do culturalismo coma do nacionalismo.
Miguélez chega así á conclusión de que a ideoloxía da Normalización -
que ela vincula ao piñeirismo aínda que sinale que os discursos cuestionadores da ideoloxía da Normalización funcionan tamén «como desafios explícitos ao discurso nacionalista galego enquanto discurso patriarcal.» (p. 210)- constituirá unha sorte de pano de fondo implícito onde calquera proposta discursiva non homologada é percibida como unha ameaza e é, por tanto, minimizada.
Miguélez contra Carballeira
O libro de
Miguélez Carballeira é útil porque nos recorda algo que, aínda que evidente, ás veces esquécese.
Michael Billig, no seu O nacionalismo banal, púxoo así:
«A batalla pola nacionalidade é unha batalla pola hexemonía mediante a cal unha parte reivindica falar polo conxunto da nación e representar á esencia nacional.»
A ideoloxía política que enche de significado á nación reside nos contidos das diferentes “
comunidades imaxinadas” en pugna. Esta batalla pola nacionalidade dase tanto nos estados xa constituídos, como -
así o demostra Miguélez Carballeira- nos movementos nacionalistas que pretenden constituírse en estados. Entre esas ideoloxías políticas, tamén se inclúe, por suposto, aquela que ve no nacionalismo “
en si” a doutrina política a primar. Quen propugna o nacionalismo como ideoloxía política tende a ter unha visión da nación estática (
ou cando menos pouco amiga de problematizarse “en exceso”), na que o imaxinario se enche de vacas sagradas e tropos inamobibles e na que calquera cuestionamento destes marcos é interpretada como traición (
e tanto máis furibundamente se considera herexía canto máis feble socialmente sexa ese nacionalismo ideolóxico); de aí, por exemplo, que
o artigo de Helena Miguélez en El País sobre Carvalho Calero fose interpretado
por parte de Pilar García Negro como unha afrenta a unha desas vacas sagradas, afrenta que basicamente se despacha cun ti-non-tes-puta-idea-porque-non-coñeceches-a-Carvalho, que é outra maneira de dicir: ti non estás (
e nunca estarás porque iso é bioloxicamente imposible) no grupo con acceso directo ás esencias nacionais.
Fronte esta visión, hai outras que consideran que o da identidade nacional non é O conflito senón que é Un conflito. Quen considera que o nacional é un conflito entre outros acostuman, por motivos obvios, ter problemas de intercomprensión con quen considera o nacional como O Conflito. Cada vez que os que consideran que o nacional é un conflito entre outros se empeñan en traer á luz os conflitos diferentes do nacional -
e que este por si só non resolve- o discurso do nacionalismo ideolóxico séntese -
loxicamente, por outra banda- ameazado, pois este tende a procurar a unidade da comunidade nacional e aborrece os conflitos dentro da mesma. Por outra banda, tamén semella razoable que quen pensa que nunha sociedade dada existen múltiples conflitos pero que se existe algo así coma O conflito este é o que se produce entre clases sociais (
o cal tampouco se pode converter nun absoluto simplificador, pois se parece evidente que a cuestión económica determina o resto de conflitos estes non se poden reducir automaticamente ao mecanicismo económico) quen así o considera, digo, é normal que tenda a pensar a táctica e a estratexia política en función da cuestión de clase.
Nun artigo recente,
Helena Miguélez enunciaba a súa preocupación pola emerxencia do nacionalismo banal español como consecuencia da excesiva atención á cuestión de clase a raíz da crise económica. Vinculaba aos autores do libro Entrementres. Ensaios para unha nova cultura política e a xente coma
Amador Fernández-Savater ou
Guillem Martínez baseándose en coincidencias na utilización dunha “
gramática e vocabulario comúns”. A seguir, a autora sacaba as súas conclusións a partir de varios textos deses dous autores e máis dalgúns outros, pero non a partir de ningún texto de Entrementres (
o cal resulta especialmente rechamante). Libro, por outra banda, colectivo e que, polo tanto, dificilmente podería ser reducido a unha única voz. Aquí, semellan revelarse dúas cousas:
1. Un xeito de abordar esta cuestión, se cadra debedora do “
xiro lingüístico", segundo o cal todo é texto e linguaxe e do que se trata é de interpretar como os diferentes chorros de significantes se relacionan entre si independentemente da súa relación co contexto e coas “
cousas” non textuais. É por iso, digo eu, que a
Helena Miguélez lle poida abondar o “
aire de familia” gramatical para facer un totum revolutum e que non se pare a pormenorizar qué pode ter que ver o que se di en Entrementres con feitos concretos (
ou interpretación deses feitos se se quere) acaecidos na política galega nos últimos anos.
[
Exemplos: a forma de entender os partidos, a evidente desconexión do nacionalismo coa sociedade galega, a relación cos movementos sociais, as mudanzas na propia sociedade galega que desafían a narración do nacionalismo que vincula automaticamente nación e clase, as características do capitalismo globalizado existente hoxe en día e o papel das distintas institucións políticas, o papel do bipartito galego, a institucionalización e homologación do nacionalismo, etc.].
2. Cando a
Helena Miguélez lle preocupa que a esquerda galega, prestando atención á cuestión de clase e ao papel de baleirado democrático que cumpren as macroinstitucións situadas por riba do estado-nación, estea propiciando o nacionalismo banal español semella estar dando como fundamental a contradición nacional. Pero, como xa se indicou máis arriba, quen sitúa o nacional coma un conflito máis e, en último caso, non coma o determinante neste momento, é probable que estea máis preocupado porque a polarización que se retroalimenta entre un, por exemplo,
Francesc Homs, para quen
a cuestión esquerda-dereita españoliza (
sic) e un
Mariano Rajoy, para quen o contubernio de bolivarianos e separatistas é unha ameaza para a estabilidade de España, poida propiciar unha -
se se me permite a expresión- dereitización banal que sirva para que os que están a facer os maiores ataques aos dereitos das clases populares do E. Español en décadas surféen a crise cun sorriso na boca e que, unha parte deles -
aínda por riba- conten co aplauso entusiasta do nacionalismo galego. Máis grave aínda, cando ningún deses dous personaxes, e os seus respectivos contornos, non só non problematiza cuestións como a existencia de superestruturas como a UE que están a centrifugar a vella idea de soberanía popular senón que mesmo apelan sistematicamente a elas ben sexa como cinto de seguridade de que España non rachará, ben sexa como lugar do que se agarda recoñecemento do proceso independentista. Como sempre na vida, todo é cuestión de posicionarse e tomar partido.
Helena Miguélez aplicou unha terapia de choque desnaturalizadora á cuestión de xénero e nación que se demostrou tremendamente fructífera. Mágoa que a autora non vexa a necesidade de aplicar ese mesmo método desnaturalizador aos discursos sobre o feito nacional en si. A primeira evidencia disto, presente no libro, ten que ver con que a autora se refira a Galicia como colonia sen explicar por que, ou segundo que definición de colonia o fai. Sen dúbida, se a autora se animase a facer o mesmo exercicio reflexivo que fai sobre os tropos de xénero sobre, poñamos por caso, o tropo celta non fixándose só en se o tropo pintaba aos celtas ora coma un pobo aguerrido e masculino ora sentimental e feminino (
o cal está óptimo, claro) senón problematizando por que carallo falaban dos celtas todos eses señores? Que se quería dicir cando se dicía que entre esa mistificación chamada “
os celtas” (
aguerridos ou debiluchos) e os señores e señoras galegas contemporáneos deses discursos había algún tipo de vínculo que permitía que os primeiros servisen para simbolizar aos segundos?
[
A este respecto, e por falar en concreto do celtismo, a cousa non se pode despachar dicindo que aquilo era propio da historiografía romántica, en primeiro lugar porque o nacionalismo galego actual aínda está inzado de todo ese discurso étnico, imos chamalo... "atlántico-céltico", aínda que hoxe se revista de curiosidade científica pola etimoloxía lingüística ou pola xenética histórica e en segundo lugar porque calquera que sexa o tropo mistificador este será usado para delimitar que é e que non é nin pode ser nunca autenticamente nacional].
Temos entón que a análise da dialéctica entre discursos demóstrase fértil para aflorar o oculto detrás de toda a retórica histórica arredor da nación a respecto da muller e que pode ser igualmente aplicado para analizar tamén a vinculación do discurso nacional co pobo de carne e óso que se pretende simbolizar con el e que non facelo aforra enfrontarse a conclusións que poderían ser esfarelantes da construción nacional, polo seu carácter mistificador, e/ou vergoñantes, polo seu carácter esencialista.
A autora finaliza o seu libro contrapoñendo o sentimentalismo dos anuncios de Gadis á, sen dúbida, realidade brutal da vida dun preso independentista. Así, tras o longo periplo a través da lectura do libro, a autora parece dicir que hoxe quen encarna o nacionalismo non sentimental sería o independentismo (
sen quedar tampouco moi claro a que sector do nacionalismo galego identifica como tal, cousa non menor dado que hoxe case que todo o nacionalismo galego semella definirse como independentista). Ao meu modo de ver
Miguélez fai aquí unha pequena trampa xa que se ben dá por suposto que o independentismo sería ese non-sentimentalismo superador da visión patriarcal, en ningún momento procede á análise dos discursos e prácticas dese mesmo independentismo referido nos que sería fácil atopar numerosos tropos continuadores ben do sentimentalismo, ben do patriarcalismo, ben da idea Normalizadora e “
enchedora de ocos” culturais que autora denunciou nas súas páxinas.
[
Por mencionar algúns que se me ocorren sen ter feito unha investigación nen moito menos: os equipos de futbol gaélico, as olimpiadas rurais, os roteiros de montaña, todos equiparables ao vencello entre deporte e a idea de nación sa propia dos movementos políticos da Europa dos anos 30 que Miguélez menciona; paganismos varios tipo Samaín, rondallas-rituais con fachos de lume, igualmente relacionados cos movementos dos anos 30; o futbol gaélico de novo, a adopción de maneiras e instrumentos “célticas” na música folk, a obsesión coa toponimia prerromana na procura de non sei que esencia todos como remanentes do tropo céltico (ou calquera outro pobo antigo, venerable e non latino-sureño); o discurso da contabilidade capitalista, pragmático-gañador e hipernormalizador da lingua (lingua útil e extensa no espazo público mundial) propio do reintegracionismo, fronte a visión da norma oficial como sucedáneo bastardo que reclúe o idioma nas magras fronteiras da autonomía; a existencia, tamén, da lóxica de “enche ocos” culturais, pero desta volta en base a modelos alleos como poida ser o vasco: deportes rurais, Apalpador, montaña…; remanentes do vello romanticismo que vinculaba nación con paisaxe: querencia polos espazos naturais tidos por sublimes, espazos, por certo, adoito adornados por algunha pintadiña de expresiva emoción patriótica do tipo “Gz Ceibe”, ou similar…; contraposición rural-cidade no que o primeiro representa a autenticidade heideggeriana (nada menos que Heidegger, o filósofo Galaxiano por antonomasia!) e a segunda o espazo impuro e cosmopolita, no que a identidade nacional se dilúe e no que o castelán xa é asumido como lingua propia; etc.]
Pero un comprende perfectamente esta última trampiña. A propia autora comeza o libro dicindo:
«A palavra “nação” nunca esteve muito longe duma referência aos sentimentos.» (p. 13).
O cal, por finalizar, nen ten por que ser sempre malo, pois tamén de emocións vive o home (
e a muller).
O Funambulista Coxo
Publicado o 29 de Outubro de 2014 no blogue:
ofunambulistacoxo.blogspot.com.
[
*]
David Rodríguez Rodríguez (
Vigo, 1975) mantén o blogue
http://ofunambulistacoxo.blogspot.com desde o ano 2005. É autor das obras de teatro radiofónico
O Bambán e
Nunca me esquecerei de ti
(
gañadora e finalista respectivamente do I e IV Premio de Teatro Radiofónico do Diario Cultural). Escribiu o poemario Lapidarias. Os versos escuros e participou no libro colectivo Non conciliados. Argumentos para a resistencia cultural.
_________________
